Таче мемнан унана – Йылмым, литературым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын директоржо Людмила Григорьева.
– Людмила Яковлевна, йӧн дене пайдаланен, Тендам шушаш 8 Март пайрем дене уло кумылын саламлена! Пашада умбакыжат ушныжо, лектышан, пайдале, кӱлешан лийже да куаным гына кондыжо!
Ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт вашеш Тендан дене утларакше пайрем, еш, каныш дене кылдалтше йодыш-влакым тарватена. Тидым шотыш налын, тӱҥалтыште тыгай йодышым пуынем: 8 Март – тиде Тыланда кугу пайрем? Тудым ешыштыда кумдан пайремледа?
– Любовь Алексеевна, моткоч куанле, кугу тау Тыланда! Мыят уло кумылын тендам да чыла ÿдыр ден ÿдырамашым ты сылне волгыдо шошо пайрем дене шокшын-шокшын саламлем, кугу деч кугу пиалым тыланем!
8 Март – ойыртемалтше пайрем. Ӱдырамаш – ава, ош тÿнялан эрге ден ӱдырым пöлеклыше, пöръеҥлан тÿҥ эҥертыш, ешым аралыше, суртыш ямым пуртышо, пашаште вий-куатым пуышо, тÿням тÿзатыше.
Ты чевер кечын шочмо ялыш аванам саламлаш вашкена. Ӱстелтöрна чеслан эреак поян лиеш. Пеледыш аршаш эрдене эрак кумылым нöлталеш. Родо-тукым коклаште, икте-весынам порын саламлен, тукымвож вашкылнам утларак пеҥгыдемдена.
– Ала тиде пайремым палемдыме иктаж посна йӱлада уло? Ала, мутлан, пелашда ты кечын Тыланда тамле сийым ямдыла? Ала ойыртемалтше я эре икгаяк пӧлек дене куандара?
– Ты кечын шочмо суртысо коҥгаште палыш ямдылалтеш. «Тиде палыш кузе аҥышке чумырген, тугак икте-весым пален, пагален илаш Ош Поро Кугу Юмо чылаланнат тазалыкым пуыжо», – тыгай пелештыме мут да моло сай ой дене ÿстелтöр йыр еш да родо-тукым дене погынен мутланен шинчена. Тиде поро йÿла Морко районысо Унчо кундемыште кажне марий ешыште шукталтеш.
Вес йодышлан вашмутым пуымо йöн дене пайдаланен, йöратыме ешемлан кугу деч кугу таум каласем. Пелашемын ямдылыме сийже эн тамле, чыланат пеш йöратен кочкына. Эргым ден коктын пöлекым ӱдырем ден когылянна ойыртемалтшым кычалаш тыршат, почеламутымат келыштарат. Айдемылан шуко кÿлеш мо? Поро шонымаш, поро мут, поро паша – илыш тыматлын, шке корныж дене ончыко кая, кумылна кÿшкö нöлталтеш.
– Пелашда – чыла шотыштат кугу эҥертышда, коеш, молан манаш гын кажне гаяк кугу мероприятийыште тудым пеленда ужаш лиеш. Кумло ий утла ваш келшен илымыдан секретше могай?
– «Пушеҥге пушеҥгылан эҥерта, айдеме – айдемылан», – тыге ойла марий калык. Ме умылена: ешыште пырля пашам ыштыман, пырля каныман да пырля кушман. Тунам гына пöръеҥ ден ӱдырамаш пиал, ача ден ава пиал, коча ден кова пиал лиеш. Мыняр шукырак пырля илет, тунар шукырак икте-весылан ÿшан кугемеш, вашумылымаш ешаралтеш, варажым пуйто кок айдеме ик айдемыш савырнет.
Икте-весе коклаште умылыдымаш ынже лек манын, мом ыштыман? Наукышто да илышыштат «антиномий» мут уло. Тиде – кок шонымаш ваштарешла шогымаш, но кажныже шке семынже чын. Мутлан, иктыже «ошо» манеш, весыже – «шеме». Тидын годым вигак ÿчашаш пижман огыл, молан манаш гын кажне еҥ шке илыш опытшо, палымашыже, моштымашыже негызеш шона. Кеч-могай илыш ситуацийым раш умылен налат тунам, кунам тудым шке шÿм-чон вошт колтет. Тыгай годым икте-весе дене верым алмашташ тыршет, да умылет, молан тудо тыге ойла. Тидым ыштен моштет гын, келшен илымаш эре лиеш.
– Те отпускымат кажне гана пелашда дене пырля эртареда? Кушто да кузе канаш утларак келша?
– Пашалан кöра ондакракше чылаж годым пырля канен кертме огыл, сандене кызыт тиде татым коктынат моткоч аклена, вет ийготшо тыгак кая. Монча – тазалыклан эн сай вер: выньык, мÿй, шудо вÿд … Шочмо кундемысе каныме вер-влак мыланна пеш келшат, йöн лийме годым теҥыз воктекат миен толына, вес ола ден кундем-влакым ончен савырнаш оҥай да йоча-влакланат моткоч пайдале.
– Яра жапыште мом ышташ йӧратеда? Чон йодмо сомылда могай? Ала, мутлан, уста озавате улыда да ешдам кажне гана ойыртемалтше кочкыш дене куандареда? Але лишыл еҥда-влакым пидеден чиктеда?..
– Яра жапыште чонлан келшыше книгам лудаш, фильмым ончаш йöратем. Пÿртÿсым шымлаш, тудын дене мутланаш келша. Кеҥежым пакчаште тошкештына. Тамле кочкышым еш ден пырля ямдылена. Кидпаша кокла гыч тÿрлымö да пидме паша утларак чонемлан лишыл.
– Эше мом ышташ тунемнеда? Молан шукырак жапым ойырынеда? Те марий научно-шымлыше институтышто пашам ыштеда да шкежат кужу жап шымлыме пашам шуктеда. Палена, тукымвожда нергенат шукырак пален налаш тыршеда. Тидым умбакыжат шуяш шонеда, очыни?
– Ме кажныже пÿртÿсын икшывыже улына. Ты тÿняшке тунемаш, кушкаш, шуаралташ да шуко пайдам кондаш толынна. Шымлыше институт вуйлатыше семын пашам ыштымаш ятыр шинчымашым пуа. Тыште археологий, историй, этнологий, социологий, йылмышанче, литературоведений да фольклористике шанче направленийла дене паша виктаралтеш. Дисциплин кокласе келге шымлымашым эртараш чон кумыл йодеш.
Тукымвож нергенат шукырак палыме шуэш. РСФСР школын сулло туныктышыжо Мария Семёновна Семёнован каласкален кодымыж почеш, Ямбаса ден Ямбатыр кугызан ялым почмекышт, Ямбасашке (кызытсе мемнан Шап Унчо ял олмыш) Озамбай лÿман марий толын лектын. Тудат шке ешыжлан ситыше чодырам куклен, пасум почын, памашым кÿнчен, эрыктен. Ты памаш кызытат уло, тудым «Озамбай памаш» маныт. Памаш вÿд йогымо коремжым «Озамбай корем» манына. Озамбай тукымышто Богдан лийын. Богдан шым эргым ончен куштен. Сандене мемнан ялын пел калыкше – Богдан тукым. Богданын ик эргыже Вöдыр улмаш. Вöдырын – Йогор, Йогорын – Элександр, Элександрын – Виктыр, Виктырын – Япык. Мый Япыкын ÿдыржö улам. Архив материал пеҥгыдемда: Элександр кугезе кочам калык эмлызе лийын. Виктыр кочам «Ямблат» колхозым вуйлатен. Тиде колхоз варажым «Передовик» колхозыш ушнен. Ачам ятыр ий шофёрлан тыршен, кандаш ий утла Шап Унчо фермым вуйлатен.
Марий калыкын тале сотемдарчыже Тихон Ефремович Ефремовын шке кидше дене возен кодымыжо мыйым шонаш тарата: «Озаҥ мланде манмаште –
Оссек (ожнысек) тушто марий илен; Озаҥ лÿмжат туд(о) олан Озамбай гыч лий(ы)н кодын…».
– Те моткочак тыматле койыш-шоктышан, шыма, шкем ласкан кучен моштышо айдеме улыда. Тыгай ӱдырамашлан вуйлатыше лияш неле огыл?
– Лач тыгай койыш-шоктыш вуйлатыше лияш полша. Институтын паша лектышыже куандарыше. Пашаче ешемлан кугу тау! Тек эре вашумылымаш, келшен илымаш озалана. Ӱшанем: марий наукын ончыкылыкшо волгыдо, шуко сеҥымашан.
– Людмила Яковлевна, 8 Март пайрем лишемме дене пайдаланен, ӱдырамаш-влаклан мом тыланеда?
– Шергакан ӱдырамаш-влак, тÿрлö тÿсан пеледыш аршаш гай эре пеледса, йöратыше да йöратыме лийза! Порылыкым тÿнялан пöлеклыза, тек тудо осалым сеҥа да мланде ÿмбалне тыныс илыш толеш.
Юмылан пелештена, тошто марийым уштена, ешнам аралена – чыла сай лиеш.
Любовь Камалетдинова мутланен.
Фотом еш альбом гыч налме
Людмила Яковлева нерген статьям Рувики интернет энциклопедийыште ссылке почеш эртен ончен кертыда:
