Кырланур лӱман ял, Морко кундемысе Чавайнур семын, Марий Элнан картыштыже уке. А вет лийынат кертеш ыле.
Чон коржмо дене шочын
– Марий поэт да киноактёр Йыван Кырлан шочмо ялжым, Шернур велысе Марисола Купсолам, 1950-ше ийла мучаште, репрессий деч вара уста шочшыжын суапле чапшым уэш пӧртылтымеке, тудын лӱмжӧ дене манаш калык ой лектын улмаш, – умылтара Марий Элын калык писательже, тиде ялыштак шочын-кушшо поэтессе Зоя Дудина. – Вет республикнан ик могырыштыжак – йӱдвел-эрвелныже – кум Купсола уло: Кужэҥер Йывансола Купсола, Шернур велнына Кукнур Купсола да Марисола Купсола. Лугалташат лиеш. Кырланур маныт ыле гын, кузе ойыртемын йоҥгалт кая ыле ялнан лӱмжӧ! Но шонымаш тунам шонымаш денак кодын.
А Зоя Михайловна шкеже ынде кум ий утла «Кырланур – луй модмо вер» кӱлешан проектым илышыш шыҥдара. Проект Йыван Кырлан шочмо вершӧрыштыжӧ тудлан вуйым савыме олмылам ыштыме да тӱзатыме дене кылдалтын.
– Чон тидын верч эре коржын, – манеш Зоя Михайловна. – Вет лӱмлӧ землякланна шочмо верышкыже миен, вуй саваш, толын ончалаш ойыртемалтше вер шот дене уке. Йӧра, школ воктене чапкӱ уло. 2009 ийыште, Йыван Кырлалан шӱдӧ ий темме годым, Купсолаште шарныктыш кӱм шогалтыме. Ял калыкын полшымыж дене манме гаяк тудо ышталтын. Тылеч молыжо мемнан велне тетла нимат уке. Ты чырым кораҥдаш манын, кум ий ончыч тиде проектым ямдыленам.
Проект лӱмым изиш умылтарен кодена. Кырланур шотышто каласышна, а «луй модмо вер» манмыже – поэтессын шкенжын почеламутшо гыч корно. Икымше лектышан ошкыл тунам Купсола кундемыш еҥ-влакым ончаш кондымо, нунылан поэт да вершӧржӧ нерген ятыр оҥайым каласкалыме дене лийын.
– Тиде шкем тергыме «Кудалам мый ялышке…» экскурсий ыле, тудым тӱрыснек шке кӱшеш эртарыме, – рашемда поэтессе. – Тушко ме лишыл родынам, палымынам, йолташна-влакым ӱжынна. Кугу тӱшкамак кумылаҥден кертме. Но мый шкемын тунамсе иктешлымашем нерген каласынем: ялыште кажныже пуйто шке семынже ила, вуйлатыше-влак шке сомылыштышт лийыныт, кумшышт адак, марий манмыла, шке семын шогылтыт. Икте-весе коклаште пеш лушкыдо кыл ӧрыктарен. Шот дене, поро дене илаш гын, тыге лийшаш огыл. Пашажат ышталтшаш, пайремжат гӱжлышаш. Юмылан тау, тӱшка пашаште могай-гынат ваш умылымашке толын шумо.
Паша тыршыме годым ушна
– Кокымшо ошкыл тыгай ыле – ме тудо шошымак Талешке кечын калык дене чумырген, ял мучаш корно воктен аллейым шынденна. Ик могырым – кожым, вес могырым – куэм. Йыван Кырлан почеламутшо семын: «Шортын кодыч… ош куэла вуй сакен…» 1930–40-ше ийлаште ял гыч 41 еҥ каен, пелыже пӧртылын огыл. Нуным шарнен, пушеҥгым шындаш ял калык рӱж лектын. Тиде мылам келшыш, – чонжым почеш Зоя Михайловна.
– Кумшо ошкыл ял кумдыкым тӧрлымаш дене кылдалте, – умбакыже палемда тудо. – Ялыш пурымаштак памаш уло. Уна толеш гын, памаш вӱдым тамлен пурыжо. Тушан каныме верым йӧнештаренна. Тидлан «Икоян Россий» партийын Шернурысо пӧлкаже, вуйлатышыже Адиганов Сергей Леонидович, окса дене полшыш. Памаш воктене ӱстелым, теҥгылым ыштыме. Тыштак ялын историйже нерген каласкалыше стендым шогалтыме. Текстым кум йылме дене: марла, рушла да англичанла – возымо. Купсолан эртыше илыш да паша корныжо нерген кӱчыкын каласкалыме, фотографий-влак дене келыштарыме.
Купсола – тиде йылт марий ял. Ял покшелне кок пӱя, тошкем еда памаш-влак, ял деч эрвелне эртыше илышым шарныктыше ото-влак шогат: Изи кӱсото да Кугу кӱсото. Кугуштыжо тӱня кумалтышым эртарат. Изи кӱсотышко еш дене ондак лектыныт. Яллан тура, иктаж пел меҥге гына, Агавайрем кумалтыш вер уло. Тушеч корем гоч – ялын шӱгарлаже. Оно вӱд могырыш ончалат гын, тушто совет жапыште шочшо Шем кожер кӱсотым ужат. Тудо олык лапыште верланен. Кумалаш чарыме годым тышке йышт толеденыт, таче ял кумалтыш-влак эртат. Чыла нине пӱртӱс памятник манме кӱсото-влак нергенат марла да рушла стендым ыштыме. Тудым тений шошым ялын старостаже Владимир Соловьёв шогалташ ямдыла. Владимир Ильич чылажымат шот дене ышта, пеш уста марий. Ял шӱгарлаш пурымаште шке семынак часамлам нӧлтен шогалтен.
Умылышо-влак улыт
– Проектыште пеш шуко еҥ тырша. Купсола ялеш шочын-кушшо, кызыт тӱрлӧ вере илыше-влак полшат. Пошкудо-влак: Борис Мещарин, Володя, Сергей Чемековмыт, Соловьёвмыт, Лукояновмыт, Петровмыт, Кузиковмыт чолган тыршат. Чыла ошкылымат Марисола ял шотан илем администраций вуйлатыше Максимов Михаил Степанович дене келыштарена. Поэтессе Ермакова Зинаида Васильевна, староста Соловьёв Владимир Ильич дене каҥашена. Шернур район администраций вуйлатыше Кугергин Александр Викторович, муниципал район вуйлатыше Таникеева Валентина Дмитриевнат ты пашам сайлан шотлат.
Шукерте огыл Кугергин Александр Викторович дене вашлийынам. Вӱдвакш, Купсола ялыште Йыван Кырлан пӧртшым ышташ кӱлмӧ нерген кутырымо. Тиде ожнысо, Кырлан йочаж годсо йорло сынан, но мотор пӧрт лийшаш. Фотографийыште аралалт кодын, тудын почеш чоҥаш лиеш. Пӧртым чоҥен шогалтымек, тудым тӱзаташ кӱлеш. Увер ужашым цифровой технологий гоч келыштараш шотлан толеш. Вургем, арвер шот дене Марий Элын калык мастарже-влак Лидия Веткинам, Виталий Кудрявцевым ушнаш ӱжмӧ.
Шижда докан: «Кырланур – луй модмо вер» кугу проект тыгыде проектла гыч шога. Шонымаш икте – ял Йыван Кырлан рӱдерже лийшаш. Мемнан кугу окса полыш уке, сандене мом кертына, тудым ыштена. Чылажат мер калык вий окса дене шукталтеш. Тау, оксам пуаш кумылан-влак улыт. Калыкыш лекмем годым оксам йодын ом шого, лачак Йыван Кырла, ял, проект нерген каласкалем, еҥын уш-акылжым сотемдарен, кумылжым савырем. Поро пашан кӱлешлыкшым нуно умылат. Тыге окса чумырга. Кодшо тылзын Санкт-Петербург гыч Михеев Денис вич тӱжем теҥгем колтыш. Элнам аралыше, апшат мастар. Уремыште вучыдымын вашлийын, туддене иктаж пел шагат кутырен шогышна. Айдеме умылен, шонен ушнен. Ты кечылаштак Моско гыч йӧратыме мурызына Татьяна Денисова кум тӱжемым колтыш. Умылышо марий-влак улыт, нуныланат Юмо волтен пуыжо…
Кырла мемнан дене пырля
– Проект почеш Купсола ял мучко турист йолгорным палемдыме. А Йыван Кырлан корныжо Российын тӱрлӧ кундемлаж гоч эртен. Сандене элнан тӱрлӧ кундемыштыже илыше марий-влак деч – эн ончычак Карелий да Урал гыч – пӱртӱс кӱм кондаш йодмо. Нуным ялыш пурымаште аллей тӱҥалтыште да ял вес мучаште пышташ шонена. Тек нине кӱ-влак поэт-артистын тыглай огыл илыш корныжым шарныктат. Урал гыч Леонид Канакаев ден мурызо Эльвира Трифонова тыгай кӱм 2023 ий 9 сентябрьыште конденыт. Карелий гычат кондышаш паша ышталтеш. Тидлан Санкт-Петербург олаште да Ленинград областьыште Марий Элын полномочный представительже Елена Таникова полшаш сӧрен.
– Проект тӱрыснек кунам мучашлалт шуэш? – йодым пытартышлан Зоя Михайловна деч.
– Чыла ыштышаш пашам индеш ийлан палемдыме. Кум ий эртыш. Тиде шонымо, тургыжланыме, кычалме, тунемме жап ыле. Тудо ончыктен: тыршет гын, паша кая. Ӧрын шогыман огыл. Йӧн да полыш садак лектеш.
Эше иктым палемдем. «Кырланур» проект деч ончычак мый архивлаште шуко пашам ыштенам. Ялын историйже дене кылдалтше ятыр документым мумо. Могай тукым-влак ялыштына илат, тидым шымлен лектынам. Южыштын, очыни, шерыштымат теменам: мом эре кычал коштат, маныт. Ӧрдыж гыч ончымаште такше тыгак лектеш. Но мыланем тиде паша моткоч кӱлешанла чучеш…
Справке:
«Кырланур – луй модмо вер» проект ӱмаште Калык-влакын пашашт шотышто федерал агентствын «Эн сай муниципал практике» конкурсыштыжо участвоватлен. Марий Эл Республик кӱкшытыштӧ «Калык-влак коклаште тыныслыкым да ваш умылымашым пеҥгыдемдымаш, муниципал кӱкшытыштӧ национальный политике сферыште моло мероприятий-влакым илышыш шыҥдарымаш» номинацийыште II вер дене палемдалтын.
Геннадий Сабанцев.
Снимкыште: Купсола ялыш пурымаште сӧ растарыме вер.
Светлана Пехметован фотожо.
Йыван Кырла нерген ешартыш материалым «Рувики» интернет энциклопедийыште ссылке почеш ончен кертыда: https://mhr.ruwiki.ru/wiki/Иванов,_Кирилл_Иванович
