У Торъял районысо Кузнеч велыш командировкыш каяш тарваныме деч ончыч ты кундемыште кӧ деке да кушко мияш лийме нерген палыме-влак деке йыҥгыртен йодым. Нунын кокла гыч иктыже Ялпай памаш улмо нерген каласыш.
Шке семын от му докан
У верым ужаш йӧн лекмылан куанен, кодшо изарнян корныш тарванышна. Эн ончыч тидын нерген ойлышо палымемым пеленна налаш пурен лекна, вара ты верыш кудална.
Теве Кузнеч гыч лекна да Кандашплак велыш савырнышна. Ынде корнына чодыра кокла гыч эртыш манашат лиеш. Вет ик велне кугу кумдыкымак айлыше посадке ыле, вес велне кугу пушеҥге-шамыч гӱжлен шогеныт.
Изиш лий, палымем водительналан шола велыш савырнаш кӱштыш. Чыным ойлаш гын, памаш деке кузе миен шушашым умылтарен гына колтат гын, шке семын, товатат, тудым огына му ыле. Палыдыме верыште кычал ончо! Сандене «йӧра веле, пеленна тый улат, Таня» манын, икмыняр гана тауштен каласышым.
– Тышеч ынде торажак огыл. Но чылт памаш мартежак машина дене шагалын коштыт. Меат лучо йолын каена, – темлыш палымем да тыгак ыштышна. Адакшым шыже йӱр шыве-шыве йӱраш тӱҥалын ыле да корным эркын лазыртен.
Тыге ме посадке мучаште корныштак машинам шогалтышна да памаш деке тарванышна. Ончем, тудын деке турарак курык дене волыман!
– Йӧра кеч машина дене шына кай. Уке гын волашыжат шучко, лазыргыше корно дене кӱзашыжат неле лиеш ыле… – адакат палымемлан тауштен, семынем кутырен ошкылам.
Тыге Таня дене ме эн лап верыш волен шуна.
Памаш
– Теве Ялпай памаш, – мане тудо да шола велыш ончыктыш.
Чыным ойлаш гын, тудо чыла велымат шудо дене леведалтын. Йӧра, шке жапыштыже кугу кӱртньӧ пучым пыштеныт да вӱд йоген эрташ волакым ыштеныт. Но кызыт марте пуч чотак рӱдаҥын, волакым регенче налын. Но верысе калыкым тиде нимынярат огеш лӱдыктӧ да вӱдлан шуэн огыл коштыт, витне. Мемнан мийыме кечынат тудын воктене тошкыштмо кыша палдырна ыле. Амалже вӱд дене кылдалтеш докан. Вет тудо кугу виянлан шотлалтеш. Еҥ-шамыч тидлан ӱшанат да сандене лишемаш йӧнанжак огыл улмым шотыш налде, садак толын каят.
Памашын пуч гыч йогышо вӱдшым налшашлан эн ончычак йоралт вочшо кугу пушеҥге гоч эртыман, вара вес вер гыч изирак эҥерла йогышо вӱдшӧ (такшым гын чылаже икмыняр вере тыге йога – авт.) гоч тӧрштен кайыман ыле гынат, мыят содыки тудын деке лишемым, чурием шӱалтышым да вӱдшым подыльым. Пеш тамле таман. Лачканак чучеш, паледа! Вара, мӧҥгышкӧ наҥгаяш манын, ик атыш темышым.
Вийже нерген ойлаш гын, тудыжо улак, очыни. Вет ты кечын мом-гына ыштен, кушко-гына миен толын шым шукто?! А теве теҥгече кастене тудым йӱаш кугу кумылем лектын ыле, но шекланышым. «Чечасак кугу вий ешаралтеш, а жап малаш возаш шуэш. Тугеже ты вийже дене мом ыштем? Трук мален колтенат ом керт. Уке, лучо ом подыл», – шоналтышым семынем…
Ял
– А теве кӱшнӧ, корем вес велне, Ялпай ял верланен. Миен огына тол? – темлыме семын каласыш Таня.
Ок ойло гын, тыште ял улмо нерген йӧршынат ом пале ыле! Мо, «оҥай, памаш верланыме кундемыште километр, пел километр кумдыкышто мо верланен гы-ын?» манын, йыр от пӧрдыс!
Сандене куанен пелештышым:
– Конешне, миен толына! Айда каена.
Ял чылт лишнак верланен улмаш. Кузе памашым эртышна да изирак курыкыш кӱзышна, туге тудо шинча ончылно сӱретлалте! Но иканаште уло ялжак огеш кой. Кеч тудо улыжат ик уреман! Адакшым пӧртшат тунаре – ик кидысе парня сита. Теве фотографийыште шкеат ужыда (снимкыште).
Кеч-могай илемыште лияш, тудым ончен кошташ моткоч йӧратем. А изи, пытен шушо ялым – поснак. Тыга1 ыште лиймем годым ушыштем чӱчкыдынак лачшымак тыгай сӱрет сӱретлалтеш: теве уремыште еҥ-шамыч тышке-тушко коштыт; теве ала-кӧ имне дене ала-кушко кудалеш; теве пошкудо-шамыч икте-весышт дене мутланен шогат; теве йоча-шамыч модын куржталыт… Ала-кунам, икмыняр ий ончыч, вет лач тыгак лийын.
Тидым «История сёл и деревень Новоторъяльского района» книгаште возымат пеҥгыдемда. Тушто тыге серыме: «Ялпай почиҥга (а калык Ялпай манеш – авт.) Кузнеч деч 4 километр тораште верланен. Воктеныже Немда эҥер йоген эрта. Ялын лӱмжӧ тушко икымше илаш толшо Ялпай лӱман еҥ дене кылдалтын. Илем воктене Ватепамаш корем ден Мӧдывуй корем улыт. Ялыште илыше-шамыч кӱсотыш кумалаш коштыт. Иктыже Корий кӱсото маналтеш…»
Возымо почеш, 1925 ийлан ты ялыште 38 еҥ илен. Чылан марий лийыныт. 1930 ийыште «Красный Восток» колхозым почыныт. 1934 ийлан озанлыкыште апшаткудо, сушилке, полеводческий бригаде лийыныт. Ты жаплан чылаже 11 суртышто иленыт. А 1939 ийыште ялыште 18 пӧръеҥ ден 26 ӱдырамаш шотлалтыныт. 1950 ийыште ты озанлык Сталин лӱмеш колхозыш ушнен. Председательлан Г.Ф.Элембаевым шогалтеныт.
Жап эртыме семын ял кушмо олмеш, мӧҥгешла, пытен толын. Тыге 1981 ийлан тушто 9 сурт-оралте, а 2002 ийлан 7 сурт-оралте, 18 еҥ веле кодыныт.
А кызыт ял эшеат шыпланен, вет, мутлан, мемнан мийымына годым уремыште, уке, ялыште, ик еҥымат шына уж. Тыгай годым кузе эше ойлат: тыште ик пият ны эртен ыш кудал, ны ыш опталте. Игечыжат тунам пылан, йӱран ыле да санденат ужмо сӱрет йӧршынат кумылым ыш нӧлтал.
Ял изи гынат, книгаште палдарыме почеш, тушто кок лӱмлӧ еҥ шочын-кушкын. Иктыже – Елена Григорьевна Сошникова, МАССР-ын сулло артисткыже, весыже – Геннадий Дмитриевич Королев, отставкыште генерал.
Да тыгак теве мо куандарыш: Ялпай ял чылтшак пытен огыл. Тушко кеч кеҥеж жаплан толын илен кайыше-шамыч але улыт! Да нунын сурт-оралтыштат эше пеҥгыде улмо гай койо. Кеч тыге, но ты ял тек эше кужун ила.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
