Кодшо рушарнян Советский районысо Пӱнчеран отышто Тӱня кумалтыш эртыш.
Осыгечынже кечыгут манмыла йӱр йӱрын, а кумалтышлан игече оярен. Калык шуко погынен. Ото йыр машинажак мыняре лийын! Вич тулолмо дене Тӱҥ Юмылан, Мер Юмылан, Мланде Авалан, Шочын Авалан, Курык Кугызалан шуко пурлык да чес-пӧлак дене онаеҥ-влак пелештен шогышт, марий калыклан чыла шотыштат перке деч перкем йодыч.
Пӱнчеран отышто пӱнчӧ уке
Молан отыжо Пӱнчеран маналтеш? Кызыт тыште пӱнчӧ уке. Пытартыш тыгай пушеҥгыже икмыняр ий ончыч кошкен. Но ожно отышто чынжымак пӱнчер кушкын. Совет жапыште, нуным руэн, кундемысе социальный манме оралтылам ышташ наҥгаеныт. Тыгак ото эркын иман гыч лышташаныш савырнен. Кызыт коклаште кож, нулго кушкыт. Мо оҥайже: тыште еш дене посна кумалме олмо-влакат улыт.
Ото паспортизацийым эртен. Шанчыеҥ-влак тудым шымленыт. Ты кӱсотылан районын ик эн кугу ийготан онаеҥже Анатолий Степанович Виногоров вуйын шога. «Шем» пургедше-влакын толын коштмыштымат эскера. Онаеҥын ойлымыж гыч, ты отышто кумалме йӱла пеш виян. Мом йодат – шукталтеш. Тудо ты ганат СВО-што улшо салтак-влаклан сай серлагыш дене пӧртылаш сугыньлыш. Тыныс илыш вашкерак толжо манын, рвезына-шамычын вашкерак сеҥымаш дене сай, таза пӧртылмышт верч Тӱня кумалтышыште кажне тулолмо воктене онаеҥ-влак пелештен йодыч.
Анатолий Степанович 1942 ийыште тыште эртыше Тӱня кумалтышым шарналтыш. Тунам руш ӱдырамаш сарыште улшо шочшыжо верч лӱмын кумалаш толын улмаш. Таклан огыл тенийысе кумалтышышкат Озаҥ, Москва олала, Нижегородский область гыч марий йӱлалан ӱшаныше-влак лӱмын толыныт ыле. Мутлан, ты кундемысе Марий ялыште (кызыт тудо уке) шочын-кушшо ик ӱдырамаш Москваште 15 ий наре ила, чес-пӧлаклан эсогыл надыр тагам конден. Тудо кандаш ий ончыч ты отышкак йодмаш дене толын улмаш. Шкенжын ойлымыж почеш, йодмыжо нимогай нелылык деч посна шукталтын. Теве ынде тауштымо семын угыч кумалаш толын.
Озаҥ ола гыч руш ӱдырамаш тыгак марий отыш кажне ийын чонан да шийвундо дене кумалаш коштеш. Марий-влакын жаплыме юмыштын вийыштлан моткоч ӱшана.
Угарман кундем гыч толшо ача ден эрге Валентин ден Сергей Огурцовмыт, Тоншай районысо «Марий кумалтыш» общиным вуйлатыше Юрий Юсупов дене мутым вашталтышна. Кажне гана тендан дене эртарыме Тӱня кумалтыш, Чумбылат курыкысо вуйым савымаш гыч поро кумыл дене мӧҥгӧ пӧртылына, маньыч. Кеч шочмо кундемыштышт 14 марий ото, посна шогышо икмыняр шнуй пушеҥге-влак улыт, нуным пӱртӱс памятник радамышкат пуртымо. Угарман велне чылаже 40 наре тыгай ото уло. Чаманен каласышт, кумалтышым эртарыше, йӱлам палышыже кодын огыл, сандене шкешт кумалме радамым сайынрак пален налаш тыршат.
Йӱла радам
Кумалтыш сайын эртыш. Чыла йӱлам шот дене шуктышт. Тӱҥ Юмылан Советский районысо юмыйӱла общинын тӱҥ онаеҥже Герман Милютин пелештыш. Тудлан Пётр Герасимов да молат полшышт. Моло тулолмо денат районысо онаеҥ-шамычак виктарышт. Палемдыман, ты общине виянак. Онаеҥ-шамыч кугу ийготан да ятыр ий дене кумалше улыт. Мутлан, Анатолий Степанович Виногоров, Ефим Михайлович Виногоров, Вениамин Иванович Протасов. Кумалтыш деч ончыч нунылан марий юмыйӱлам вияҥден, ото-влакым арален толмылан Тауштымашым район администраций вуйлатыше Евгений Пушкин кучыкташ лӱмын толын.
Ты кундемыште Степан Андреевич Милютин пеш пагалыме онаеҥ лийын. Республикысе Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥжын сомылжымат шуктен. Эргыже-влак Герман Степанович ден Анатолий Степанович тукымвож пашам ынде ятыр ий кыртмен шуят. Нунын тыршымышт денак Яҥгранур ял гыч Пӱнчеран отыш волымо корем гоч кӱвар ышталтын. А воктекыже ачаштлан шарныктыш кӱм да памятникым шогалтыме.
Весымат палемдыман, лач ты районышто гына ныл вере Вӱд Авалан кумалыт.
Светлана Носова
Светлана Носован фотожо.
Марий Элыште Тӱня кумалтышым эртарыме ото-влак эше кушто улыт?
Йодышлан Республикысе рӱдӧ юмыйӱла ушемын кагазвиктыш пашажым наҥгайыше Галина Ласточкина вашештен:
– Тӱня кумалтыш кӱкшытан ото Советский районышто Пӱнчеран деч посна кумыт уло: Шуймучаште (Чокмото), Тапшерыште да Кундышӱмбалне. У Торъял районышто Саваран, Эшымсола, Кузнеч, Вӱръял, Шван отылаште эртаралтеш. Шернур районышто Кугу Коклалаште, Параньга велне Ернурышто, Кужэҥерыште Ош куэр ден Шорнотышто кумалыт. Морко районышто Вараҥыж отым ончыктыман. Марий Турек районышто Тӱрек Суртанлан вуйым сават.
