Реплике
Мо ышталтеш Писатель ушемна дене?
Кӧргӧ гыч ончалтыш
Тиде возымемын рубрикыжлан мый «реплике» шомакым ойырен нальым. Руш йылмыш тудо латынь гыч толын: replicare «возражаю» – «тореш улам» манмым ончыкта. Молан вара тореш улам? Вуймутышкат йодышымак луктынам. Лудшыеҥ, очыни, ты йодышлан вашмутымат шижеш: Писатель ушемна дене нимо сайжат огеш ышталт. Шонымемым умылтараш тӧчен ончем.
Марий Эл Писатель ушемнам ынде латкок ий утла С. Архипова вуйлата. 2010 ий сентябрь мучаште ныл але утларакат кандидатур коклаште тудо шукырак йӱк дене ты неле пашам вачӱмбакыже пышташ кугу ӱшаным сулыш. Светлана Дмитриевнам, мутат уке, тидлан мокталташ гына кодеш: нӧргӧ ӱдырамаш вий дене кызытсе саманыште тыгай улам шупшаш – манаш веле. У председатель ончычсо вуйлатышын тӱҥалме тенденцийжым умбакыже кыртмен шуяш тӱҥале: ушемыш у член-влак ешаралтын шогышт. Таче кечылан «Россий Писатель ушем» общероссийский мер толкынын Марий Элысе пӧлкаштыже 65 еҥ шотлалтеш.
Но кеч-могай пашаштат илыш кеч-кунамат ончыкта: чот (количестве) ден шот (качестве) нигунамат ваш келшен огыт тол. Мемнан писатель радамыштынат тиде моткоч раш шижалтеш. Коешак манам гынат, йоҥылыш ом лий. Ийготанрак литератор-влак чӱчкыдын да чӱчкыдын ваш-ваш ойлаш тӱҥальыч: «А тиде еҥжым регион пӧлка правлений молан Россий Писатель ушемыш пурташ темлен?.. А тидыжым?.. А тидыжым?..». Тыгай йодышак мыйымат 16 декабрьыште эртыше отчёт да сайлымаш погынымаштына кочын авалтыш. Ныл у еҥым писатель радамыш пурташ ойым ыштышт. Кок еҥже шотышто мый моткочак тореш улам, йӱклашат тореш лийынак йӱклышым. Ик авторжо – прозо дене кылым кучышо, Марий Элысе периодикыште ондак шуэн огыл савыкталтше Урал марий Б.Александров. Марий Эл Писатель ушем гоч але марте икмыняр книгам савыктен, нунын кӱшеш правлений тиде авторым кӱкшӧ лӱман организацийыш – Россий Писатель ушемыш – пурташ темлыш. (Мыят тымарте правленийыште шотлалтынам, но у еҥ-влакым писатель радамыш пурташ темлыме годым ты гана каҥашымаште лийын ыжым керт, уке гын туштат тореш лиям ыле. Но ончычсо опыт гыч палем: тыйын ойлыметым правленийыште садак огыт колышт… Кызыт у составыш сайлалташ йӧршеш ыжым кӧнӧ).
Мутем умбакыже шуем. «Самырык писатель» Б.Александров ынде самырыкшак огыл, тура ойлаш гын, шоҥго коча. Тудым ончен-чаманен, шонен шинчышым: «Молан тиде тудлан кӱлеш? Тӱҥжӧ: молан тиде Светлана Дмитриевналан кӱлеш? «Ушемыштына ынде тынар «вуй» уло» манын, отчётышто ойлаш мо?..». Марий Элын калык писательже Зоя Михайловна Дудина-Глушкова авторым чот моктен нӧлтыш. А амалже тидлан уло мо? Мый Б.Александровын возымыжо дене палыме улам да вигак ойлем: писатель лӱмым налме марте тудлан – ой-ой-ой!..
Россий Писатель ушемыш пурташ темлыме годым мыйын тореш йӱклымӧ вес автор – Кристина Архипова. Фамилийже тыланда палымын йоҥга вет? Да, те чын тогдайышда – тиде мемнан пагалыме председательнан ӱдыржӧ. Рушла изи гына йомак книгам савыктен. Савыктенже, конешне, адакат Писатель ушем гоч, да туддене уло погынымаш шке профессионал радамышкыже налаш келшыш. Марий Элын вес калык писательжын, Ипполит Иванович Лобановын, «аргументше» тыгай ыле: «Мотор ӱдыр – пурташ кӱлеш!..». Но возгалаш тӱҥалше автор икмыняр лостыкан «тетрадьше» дене писатель лӱмланат кушкын шуын мо? Ӱшанем: уке! Шке деч шкеак – пеҥгыдын огыл гын, шоналтен йодмаш але калык деч вожылмаш – нимат кодын огылыс. Ӧрмаш да… намыс. Намыс шкенан ончычсо, ынде ош тӱня гыч каен пытыше ушан-шотан писатель-поэт, туныктышына-влак ончылно… Нунын уке лиймышт дене у тукымышто ынде нимогай кӧргӧ чарныктыш кодын огыл. Такше, ӧраш пешыжак огешат шого. Ончычсо кугун пагалыме Писатель ушемын чапше элнан кӱкшытыштыжат шукертак шулен, обществынан илышыштыже тудо мо дене ойыртемалтеш? Йодыш южышто кечалтеш. Кызыт вет чыланат кертмышт да моштымышт семын илен лекнешт. Регионла гыч темлыме кандидатур-влакым Москошто Россий Писатель ушемын приёмный манме комиссийже онча, икмыняржым кораҥдатат дыр, но шукыштым писатель ушемыш пуртат – нунылан тиде шкешотан окса лектыш: кажне у член писатель билетым вара тӱлен налеш. Акшат изиак огыл.
Мый кӱшнырак арам огыл Писатель ушемыш пурташ темлыме автор-влакын книгашт Марий Писатель ушем гоч, чынжым ойлаш гын, тудым вуйлатыше гоч савыктыме нерген икмыняр гана палемдышым. Погынымаштына Марий Эл Республикын тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже М. Матвеев мутым ойлыш. Михаил Иванович, шонымаштем (да палем: тидын дене шуко писательже келша), пеш чын каласыш: кугыжаныш издательстве (а мемнан илышыште – Марий книга издательстве) гоч лекше книга веле сай профессионал кӱкшытан улшо семын аклалт кертеш. Тыште грамотан, кугу опытан редактор-влак кидвозышым ончат, автор дене пашам ыштат. Издательствын штатыштыже тыгайже ок сите гын, ӧрдыж гыч паша ойпидыш дене «тарлат». Кугыжаныш издательствын йодмашыже, тӱҥ шотышто, пеҥгыде манын кертына. Но тудланат, вик ойлаш гын, тӱрлӧ автор дене пашам ышташ, южо годымжо шке позицийже верч тавадаҥ шогашат перна, но «маркыжым» содыки ок йомдаре, лӱмнерже верч тырша.
Писатель погынымашна нергенак эше ешарынем. Тушто тӱҥ шотышто статистике сынан доклад йоҥгалтеш: тынар да тыгай мероприятий эртаралтын, тыгай автормытын мутыштлан муро-влак йоҥгат да тулеч моло кырча-марча. Сылнымутан журнал-влакын тӱҥ редакторыштат тидымак шуят. А литератур процесс нерген чон йӱлен мутланымаш уке. Каен шога мо тудо республикыштына, могайрак тудо, могай книга-влак сылнымутнам чынже денак пойдареныт, а чотым кугемден гына савыкталтын огытыл? Писатель-влак тыгай мутланымашым огыт тарвате. Мемнам, тӱрыс ончалмаште, апатий манмет авалтен. Моланже раш: ойлымына дене нимат ок вашталт. Сандене погынымаштына мом темлымылан вашкерак кидым нӧлталына да вес ий марте писынрак ярсаш гына тӧчена.
Литератур илышнан лушкымыжо да мӧҥгештмыже нерген, шонымаштем, эше вес илыш сӱретат ойла. Ме эртакак критике кӱлмӧ нерген ойлена. Тудо ожнысекак литератур процесслан, савыкталт лекше произведений-влаклан акым пуаш тыршен, шукыж годым тудын акше, кузе ойлат, принципиальный лийын. Шылталыме писатель, кочо лийын гынат, шуко шотышто кӧнен. А кызыт ме мом ужына? Иктаж-могай авторын возымыжо нерген шылталыме мутым ойлен ончо – вигак тушман лият. Тидым мый шке гычемак шижынам, чытенам. Теве ӱмаште ик «роман» нерген шке шонымашемым кӱчык почеламут дене гына каласен ончышым (тудым «Марий Эл» газет савыктыш), автор тунамак мый декем йыҥгыртен ойла: «Черке гыч лектымат, тылат йыҥгыртем… Мылам ынде шуко еҥ манеш: Сабанцевше могай шем чонан айдеме улмаш…». А черкышкыже тиде автор молан пурен? Шонем, мыйын тазалыкем верч кумалаш огыл… Теве тыланда «Мемнан критикына уке…» манмыланда вашмут. Вес сӱрет денат пеҥгыдемден кертам. Ӱмаштак пьесе конкурсышко жюри член семын пуртеныт ыле. Конкурсым иктешлыме годым кызытсе драматургийна нерген ик-кок мутым гына шке шижмашем семын печатьыште ойлен ончышым. Эрлашыжымак ик тале драматургна мый декем йыҥгыртыш да туманлаш пиже: «Ик пьесымат, ик романымат возен ончен отыл, а шылталаш тӧчен шинчылтат!..». Комментарий тыште, кузе ойлат, уто…
Ну мо, келшем тиде драматург йолташ дене: шылтален ойлаш, чынже денак, куштылго тудо. Сандене мучашлан шкенан писатель ушемнам да тудын вуйлатышыжым ик шотшо дене пыдалдеат ом керт. Чыла тыште, келгынрак ончалаш гын, С.Архипован титакше укеат. Илыш тыгайыш шуктен. (Ик киногерой манмыла: «Ме огыл – илышна тыгай…»). Ушештарем: писатель ушем молын гаяк нимогай «правадыме» мер организаций, а мер организацийлан, шкеат паледа, кугыжанышна шийвундым, моло серыпле полышым кунам кузе гына ойыра, а шукыж годым огешат ойыро. Тудым вуйлатышылан пашам вораҥдарен колташ шуко чыташ перна, ала-кузе эше Светлана Дмитриевна чыта… Но кузе мый шижам: тудлан тиде паша келша! Кӧ эше тиде улашке кычкалтеш? Нигӧ. Арам огыл эртыше погынымаште тудлан ик альтернативат ыш лий – кӧлан тиде, нелеш ида нал, «геморрой» кӱлеш?
Геннадий Сабанцев
