Какшамарийыште тоштер лиеш мо?
Звенигово район Какшамарий кундемыште Изъял ял воктене тумер уло. Тушто тошто тумо шоген. Тыге тӱҥале мутланымашнам Марий Элын сулло пашаеҥже, вӱдышӧ библиотекарь Галина Леонидовна Сорокина. Тудо кундемын лӱмлӧ еҥже-шамыч нерген шарналтен каласкалыш.
– ХХ курым тӱҥалтыште Какшамарийыште клуб лийын огыл. Мемнан рвезе-влак тумерыште погыненыт. Тумерже Кугу Какшан эҥер воктене лийын. Тушто гармонь дене Ваня Ключников-Палантай шоктен. Ӱдыр-рвезе-влак муреныт-куштеныт. А Яков Эшпай тудын шоктымыж годым Ванян пӱжвӱд лекмешке шоктымыжым ужын. Тидлан кӧра тудо гармоньым йӧратен огыл. Ты семӱзгар шуко вийым йодын, а налаш, мутлан, скрипкам але шиялтышым. Нунын семышт чонышто ала-могай волгыдо шижмашым шочыкта, ласкан чучеш. Санденак Эшпай нине семӱзгарлан гына шӱман лийын, – мут мундыражым умбаке ронча Галина Леонидовна.
1934 ийыште «Пиал нерген муро» кинофильмым сниматлыме годым режиссёр Марк Донскойлан фильмым войзаш Яков Эшпай полшен. Но титрышке тудын лӱмжым пуртен огытыл. Эшпай пеш ӧпкелен, вет фильмлан музыкыжым тудо возен.
– Мемнан кундемыш режиссер Иван Катаев, тудын йолташыже Николай Задудин толыныт ыле. Нуно писатель Александр Ток деке Старожильскыш унала пуреныт. Шке жапыштыже Александр Иванович 1935 ий майыште «Наши достижения» Москосо журналыште савыктыме Какшамарий нерген возымым лудын пуэн ыле: «Оставшись на губах запахом березовых почек, в дыму весенних лесов холщовой Снегурочкой стал нам марий. Ах, как поют птицы ранним утром, когда весенний лес все еще в зеленых почках, и вода реки вся из голубого света, и как окно распахнутое молодое счастье». Ток лудмеке, тыге манын: «Мый тыге марий мландым йӧратен серен омыл, кузе унала толшо Москосо самырык писатель-влак тыге возеныт, мый ынде Марий Элым чотрак йӧраташ тӱҥальым», – тидым колыштат да шоналтет, кузе мыланна кундемнан лӱмлӧ еҥже-шамыч деч кодшо тӱвыра поянлыкым арален кодаш, – пуштыланен мане Г.Сорокина.
Галина Леонидовна поян архивым чумырен. Ятыр фото, книга, документ, шарнымаш-влак улыт. Но чыла тиде поянлыкым иквереш чумыраш верже уке, шол. Какшамарийыште тоштер лиеш гын, ончыкылык тукымлан тушко миен, шке кундемын историйжым утларак пален налаш йӧн лиеш ыле.
– Чынжымак, кундемнан историйже поян. Тыште ятыр лӱмлӧ, палыме еҥ шочын, илен. Мый нунын нерген поян архивым чумыренам. Тоштерна лиеш гын, ятыр ий погымо «поянлыкем» тушко пуэм ыле.
Икмыняр ий ончыч Эшпайын илыме верыштыже музейым нӧлташ тӱҥалыныт. Кызыт тушто чоҥен шуктыдымо оралте шога, – каласыш Галина Леонидовна.
2005 ийыште тоштерлан негызым ыштыме годым Какшамарийышке Виталий Шапкин ден Андрей Эшпай пырля миеныт ыле. Фотокорреспондент семын мыят тушто лийынам. Нуным когыньыштым фотош войзенам. Андрей Яковлевич, куэш эҥертен, пеш кужу жап шоген. Кумылжо тодылшо ыле. Тунам тиде верым арален кодаш манын, сугыньым пуыш. Чаманен каласыман, кызыт Яков Эшпайын илыме сурт олмышто шогышо куэ сӱмырлен. Андрей Эшпайын бюстшымат, ачаж воктене шогалтен огытыл. А вет шке жапыштыже Марий калык Погынын резолюцийыштыже тудын бюстшым Какшамарийыште шындаш пеҥгыдемденыт ыле. Андрей Эшпайын бюстшым Йошкар-Олаште шогалтеныт.
– Какшамарий калыкат лӱмлӧ землякшын шарныктышыжым шке кундемыштыже шогалтыктынеже ыле, вет школна воктене Яков Эшпайын да Андрей Эшпайын чӱчӱжын бюстышт шога, – шонымем пеҥгыдемдыме семын мутланымашнам кошартыш Галина Сорокина.
М.СКОБЕЛЕВ,
Л.ШАБДАРОВА
Авторын фотожо
