Чавайнур каҥаш
Морко районлан – 100 ий
«Йылмына – пӱртӱс йӱк, Юмына – пӱртӱс вий»
Морко кундем республикнан рӱдолаштыже илыше йӱлышӧ чонан да ончыл шонымашан шке шочшыжо—влакым Чавайнурыш погыш
Чавайн ото ончылно вашлие мемнам Морко кундем калык. Тушечын корно Ото памаш деке шуйналте. Лапыш волен, мланде йымач йыргыктен лекше вӱдым подылын да шӱргым шӱалтен, ме ала-могай вийым нална.
С.Г.Чавайн лӱмеш сылнымут-этнографий комплекс вуйлатыше Олег Петровын ойлымыж почеш, тиде вӱдерым ондак Шопке памаш маныныт. Калык тышке вӱдлан чӱчкыдын толын, эсогыл – ӧрдыж гычат. Мушмеке, шинчалан сай лиеш, маныныт. Сылнымут мастар Сергей Чавайнын отым да памашым чапландарен возымыж деч вара вигак огыл гынат, пытартыш жапыштырак тудым Ото памаш манаш тӱҥалыныт.
Тынар ий эртымеке, отысо пушеҥге-влакат кугемыныт, шоҥгемыныт, а лапысе памаш тугак йыргыктен йога. Но тудын йыржат икмыняр пушеҥге йӧрлын шуктен ыле… «Передовик» ялозанлык артельын председательже Юрий Игнатьев пашаж дене толын лектын да, йӧра. Сылнымут-этнографий комплексыште лийшыжла, тудо С.Чавайнын моктен возымо памашым ончыкташ йодын. А тышке толмекышт, уда сӱретым ужын да ӧрын. Ты йодыш дене Кокласола ял шотан администраций вуйлатыше да старосто-влак деке лекде кертын огыл. Тусо верым шотыш кондаш, памаш лекме тураште пурам шынден леведаш да волым пышташ полшаш сӧрен. Да сӧрымыжым шуктен. «Тидым мый порыс пашалан шотленам», – каласыш Юрий Арсентьевич.
Тошто памашын уын йыргыктен йогымыжлан йывыртен, Чавайнурыш корным такыртышна. Сылнымут-этнографий комплекс ончылно, муро дене кумылнам нӧлталын, мелна да пура дене сийлен вашлийыч. С.Чавайнын бюстшо ончыко пеледышым пыштен, комплексысе залыш пурышна.
Мо дене ойыртемалтына?
Тиде вашлиймаш Морко районлан 100 ий темме дене кылдалтын ыле. Сандене тудым вӱдышӧ, Морко рӱдӧ клуб системе вуйлатышын алмаштышыже Любовь Кириллова лӱмгече вашеш районышто могай паша шукталтме дене палдарыш. А тудо кодшо ий декабрь гычак тӱҥалын. Тунам Шеҥшыште чапым налше кугыжаныш да мер пашаеҥ Иван Петровын шочмыжлан 130 ий темме лӱмеш краеведений конференций лие. Январьыште усталык коллектив-влак Кораксола ялыш Шорыкйол пайремыш погынышт. Вара Унчышто Йоча ӱярня, Чӱкшӧ курыкышто куржталмаш, Изи Кушнаште Семык, Моркышто Сӱан пайрем-влак, Мызэҥерыште Колумб лудмаш эртышт. Лач мийыме кечын Унчышто Сӱрем дене кылдалтше тӱня кумалтыш кая ыле. Тынар пайремым да шукыжым регион кокласе кӱкшытыштӧ эртараш кугу тыршымаш кӱлеш. Тидын нерген ушештарыме семын Любовь Федоровна пеш чын палемдыш: «Ме, Морко калык, моло деч мо дене ойыртемалтына? Порылыкна, усталыкна, чон кӧргӧ вийна, унам вучен, ончен, пукшен-йӱктен моштымына дене». Да тидын шотышто нигӧ ыш кокытелане.
Эн кугу уна семын Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже Евгений Кузьминлан мут пуалте. Тудо тышке районысо моло вуйлатыше дене пырля Унчысо кугу Сӱрем кумалтыште да Янык памашыште лийме деч вара толын ыле. Сандене тушто кугу вийым налмыж нерген палемдыш. А Янык памаш кумдыкым верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо проект негызеш тӱзатымым пеш сай пример семын ончыктыш. Вич ий ончыч республикын правительствыже тыгай проект негызеш полшаш 20 миллион теҥгем пыштен улмаш гын, тенийлан – 70 миллион теҥгем. «Калыкат шижын: тидын негызеш яллаште шуко паша ышталтеш. Тидыже пашам пырля ыштен моштымынам ончыкта, – мане Евгений Петрович да ешарыш: – Ялыште илаш лиеш. 2030 ий марте газым ешарен пуртымо программат тидлан йӧным ешара».
Морко район администраций вуйлатыше Александр Голубков 2019 ийыште Унчын финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдолаже лийме деч вара туризм вияҥ кайыме нерген палемдыш. «Тунам тушто идалык мучко 10 тӱжем наре уна ден турист лийыныт. Кызытат тиде шуйна. Сандене мыланна тусо инфраструктурым вияҥдаш кӱлеш», – мане Александр Николаевич да ыштышаш кок объектым ончыктыш. Кыдалаш школын кокымшо ужашыжым ешарен чоҥымым калык шукертсек вуча. Кызыт, тудын проект ден смете документацийжым тӧрлен, ыштышаш кугытым рашемдыме, ынде финансироватлыме йодыш решатлалтеш. Селасе тӱвыра пӧртат тоштемын. Тудын олмеш уым чоҥаш вес районысо модульный клубын проектшым ойырен налме да тысе йодмашлан келыштарыме. Тудат ончыкыжо чоҥалтеш манын ӱшанаш кодеш. Но вашлиймашке толшо-влакын вес йодышыштат лекте: а вет Чавайнурат турист-влакым савырыше тыгаяк вер лийын кертеш, но молан тышке корно кужу жап ок олмыкталт? Тудын тӧрсыр улмыжым меат толмо годым шижна. Але вес ийын Колумб лудмаш тудын лӱмгечыжлан Пумыр ялыште лийшаш. Тушко корным чоҥаш кӱлмӧ нерген мыняр ий кутырат, но нимоат ок ышталт. Ты ганат куандарыше да ӱшандарыше вашмут ыш лий.
Марла ойлаш тӱҥалыт мо?
Да, вуйлатыше-влак кече еда шуктен толмо паша нерген мутым тарватышт. Тидын деч посна ок лий. Но тидлан кӧра веле огыл ола гыч шумеш тышке толыныт. Сандене Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше, «Передовик» ялозанлык артельын председательже Юрий Игнатьев калыкнам тургыжландарыше йодышым кумданрак ончалаш темлыш: «Латвич ий гыч ме угыч тышке погынена гын, чыланже толынат огына керт докан. Самырык-влак толыт гын, тыгай йодышым тарватат гынат, марла ойлаш тӱҥалыт мо?» Тыге манмыж дене ӧрыктарышат. Вара рашемдыш: «Ончычсо семын йодмо кӱкшытыштӧ гына кодына гын, нимо ок ышталт». Юрий Арсентьевич кажнылан шке велымже да шке кӱкшытыштыжӧ вий шутымо надырым пышташ кӱлмӧ нерген мутым лукто. «Ончылъеҥ тудланак ончыл – тудо калыкым ончыко наҥгайышаш. Сергей Чавайн, Иван Петров да моло лӱмлӧ еҥна семынак. Ме нунын пашаштым шуйышаш улына». Кертына мо? Тидланат шкежак вашештыш: «Ме йодмо кӱкшыт деч кушкынна».
Йошкар-Оласе Морко землячествын вуйлатышыже, Г.Константинов лӱмеш академический руш драме театрын директоржо Валерий Андреев каҥашымашке ты ешын рӱдӧ вийжым кондымо нерген палемдыш. Ӱмаште шыжым изирак тӱшка дене Казаньыш И.Петровым тойымо верыш миен коштмо да идалык мучаште тудын лӱмеш кугу пайремым эртарыме нерген ушештарыш. Ынде С.Чавайн деке толын, районын лӱмгечыже амал дене тудын лӱмеш лудмашым шочмо кечынже кумдан эртараш кӱлмӧ нерген каласыш да каҥашымашке ушнаш темлыш.
Эн ончычак М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын художественный вуйлатышыже Василий Пектеев мутым нале. Тудо, вич-куд ий ончыч шонен коштмыжым илышыш шыҥдараш манын, президент школ пелен (кызыт калыкле сымыктыш гимназий маналтеш) актёр классым почаш тарванымыштым шарналтыш. Моркысо школла гыч визымше-кудымшо класслаште тунемше-влак тушко логалшашлан тергымашым эрташ келшеныт. Но мо ӧрыктарен: рушаҥше вес район гыч огыл, а лачак эн марий район гыч марий ача-аван шочшышт марла лудын огыт мошто. Тугай кӱчымын чучын чонжылан. Тидлан ача-авам, йоча-влакым вурсаш лиеш, марла огыт кутыро манын. Но ынде ойлат: йылмым виеш туныкташ ок лий. Эсогыл прокуратурышто ты йодышым онченыт.
Но вет йӧршын чарен огытыл, тунемаш садак йӧным пуэныт: шочмо йылме семын – арняште кок шагатым але кугыжаныш йылме семын – ик шагатым. Моркысо ятыр школышто ик шагатым ойырен налыныт. Тидын годымак пошкудо татар-влак ялысе школлаште шке йылмыштым арняште кум шагат туныкташ правительствышт гоч кутырен келшеныт. «Мемнан денже шочмо йылме деч тунарак йӱкшыктарен шуктеныт мо? Айста меат правительствысе шкенан еҥна гоч тушко тыгай темлымаш дене лектына. Але вара тидым ышташ ок лий?» – каласыш Василий Александрович. Да шкежак темлыш: «Ала усталык памаш кундем гыч улмынам пеҥгыдемдыме шот дене молылын пример семын лӱмын проектым ямдылена да, икшывына-влак марла кутырен, лудын, возен моштышо лийышт манын, жаплан келшыше программым ыштена. Уке гын ме кызыт йогын почеш ийына».
Тудын ойжым пеҥгыдемдыме шот дене каҥашымашым вӱдышӧ Любовь Кириллова каласыш: «Арам мо таче мемнан деке Евгений Петрович толын. Тудо чон вургыжмо ойнам правительствыште улшо-влак деке шукта, да нуно тидым шотыш налыт манын ӱшанен кодына». Тыге манаш вес амалат ыле: вуйлатыше-влаклан паша дене каяшышт логале.
Шӱкалтыш лийын кертеш
Но каҥашымаш тидын дене ыш пыте. Кечывал кочкышым ыштымеке да С.Чавайнын тоштер-пӧртыштыжӧ, комплексысе тоштерыште лиймеке, тудо умбакыже шуйныш. Тусо экспонатлам ончал савырнымеке, Юрий Игнатьев ты шотыштат мутым лукто: «С.Г.Чавайн лӱмеш сылнымут-этнографий комплекс тудын шочмыжлан 100 ий темме 1988 ийыште почылтын. Тыгайже тунам республикыште лийын огыл. Эртыше жапыште тунар шуко экспонат погынен, тыгай поян экспозицийже республикыштына моло вере укеат. Сандене тыште туризмым вияҥден колташ чапле негыз уло. Келшыше йӧным гына муаш кӱлеш». МарНИИЯЛИ-н директоржо Людмила Григорьева тыгай ойым темлыш: «Ме С.Чавайнын лӱмгечыжлан кажне вич ий кокла гыч Йошкар-Олаште Россий кӱкшытан конференцийым эртарена. Ту жапыште тышке уна-влакым кондаш гын, пеш сай шӱкалтыш лийын кертеш». «Адакше тидыже корным олмыкташ амал лиеш ыле. Но кызыт чыла тыгай паша проект негызеш ышталтеш. А тиде чынжымак сай йӧн», – Людмила Яковлевнан темлымыж почеш вигак иктешлымашым ыштыш Юрий Арсентьевич.
Марий национальный драме театрын тӱҥ режиссёржо Роман Алексеев шукерте огыл Суздальыште Россий национальный театр-влакын конгрессыштышт лиймыж нерген каласкалыш. Тушто «Цифровизаций – тӱвыраште кыл кучымо йӧн» теме дене мутланымаш да пырля ямдылыме представлений лийын. Кум усталык еш – Альметьево татар кугыжаныш театр, Марий национальный драме театр да Санкт-Петербургысо Александрийский театр – онлайн спектакльым темлен. Пел шагат утларак жапыште ик экраныште кум йылме дене кум планыште Шекспирын сонетыже-влак лудын да модын ончыкталтыныт. Тидын негызешак цифровизаций йӧным кучылтмо нерген кутыреныт. Ончыч кажне суртышто книга изи огыл верым налын, кызыт кажне йочан кидыште – сото телефон. Нуно телефон гоч илышым умылат, тусо ролик дене ушыштым пойдарат. «Театрлан тачысе условийыште тидын дене таҥасаш куштылго огыл. Мыланна ял гыч калыкым савырен кондыман. Спектакльым шындаш да пашадарым тӱлаш окса кӱлеш. Ме тидым ыштена да ышташ тӱҥалына. Но мый йылмым туныктымаште, тӱвыралан кумылаҥдымаште цифровизаций йӧнлан эҥерташ кӱлмӧ нерген ойлем. Тыште кинорежиссурат шке вержым муэш. Чыла тидым вияҥдыме дене ме калыкнан статусшым нӧлтена. А тидлан специалист-влакым школ гычак ямдылаш тӱҥалаш кӱлеш», – каласыш Роман Юрьевич.
«А паледа, ончыкылык школ могай лиеш? – йодо Юрий Игнатьев да шкежак вашештыш: – Изи класслаште туныктышо-влак огыт лий. Чыла шинчымаш телефон гоч пуалтеш. Йоча-влак тудым писын ушыш пыштат – промокашке гай улыт. Тушто нунылан чыла умылтарен возымо лиеш. А вара ала-могай йыжыҥыште ме нунын дене кылым ыштен кертына. Специалист-влакын ойлымышт почеш, комбайн ден трактор ончыкыжо комбайнер ден тракторист деч посна ышташ тӱҥалыт – искусственный уш-акыл (интеллект) виктараш тӱҥалеш. Чыла сферыштат ме тышке каена. Кызытак школышто IT программым туныктат».
Мутшо тугай чот куатан
Юрий Арсентьевич весе шотыштат ӧрыктарыш: «А паледа, марий йылме молан кӱлеш лийын кертеш? Тудын лӱҥгалтмыжак – пӱртӱс деч. Марий йылмым палена да Юмылан марла пелештен мошташ тӱҥалына – тудо мыланна полша. Йылмынан пелештыме мутшо тугай чот куатан. Мемнан кажне случайлан посна юмынмут (молитве) уло. Тудо кеч-могай кумдыкыш лекташ полша. Марий религий йӱла – тиде чыла религийын негызше. Сандене марий йылмын кӱлешлыкше – лачак тыште. Кунам тӱня чот чытыраш тӱҥалеш, нейросеть манмет чыла шалана, тунам калык-влак чылан пӱртӱс деке лишемыт. Тунам ме уло тӱнялан туныктышо лийын кертына».
Тыге манмылан Василий Пектеев шылталыдеат ыш чыте: «Тумарте марий кутырышыжо огеш код. Йылмым туныктымаште вашталтыш ок лий гын, марий интеллигенцийжат пеле марла да пеле рушла кутыраш тӱҥалеш». Юрий Игнатьев ӱчашаш ыш тӱҥал: «Мый тӱҥжым ойлынем. Марий йылмым арален кодышашлан ончыч рашемдаш кӱлеш: молан марий йылме мыланна кӱлеш. А молан марла от кутыро манме гына шагал. Йылмын молан кӱлешлыкшым рашемдена – йотештмаш чарнен шогалеш. А кызыт тудо эше шуйна. Можыч тӱжем марий гына кодеш. Вот туддечын вара йылмына вияҥ сеҥа. Но тӱням утарышашлан ик марий ситен кертеш. Умбакыже теве мо нерген ойлынем: мо мемнам утарен сеҥа? Куштымаш. Мемнам чыланнам изинек кушташ туныкташ кӱлеш».
Тыге манмыж дене Юрий Арсентьевич адакат ӧрыктарыш. Но моланжым рашемдыш: «Еврей-шамыч чылан иврит йылме дене кутырен огыт мошто, но нуно чылан еврей улмыштым палат. Да нуно иканат огыт кычкыре: чыла еврей иврит дене кутырен моштышаш. Нуно тӱҥжылан эҥертат. А ме тиде негызнам огына пале. Куштымаш вет тудо. Ме тугай ритм дне куштена – адакат тушто пӱртӱсын влиянийже палдырна. Да мемнан марий куштымашнам иканаште ятыр тӱжем еҥ куштен кертеш. Мыланна кугу площадке ок кӱл. Татарла тӱжем еҥ дене куштен ончыза – огыда керт, тушто тӧрштылаш кӱлеш. А мемнан кандырам лачак шуко еҥ дене куштат. Кӧ эше тыге кертеш?»
Вургыжшо кумылан ончычсо медицине пашаеҥ Юрий Петров чонжым почде ыш чыте: «Юрий Арсентьевич, те ойлышда: илен-толын йоҥылышнам умылаш нелылык туныкта. Но тидын марте шуктымо ок кӱл, самырык-влаклан умылтарышаш улына: кушто чынже».
Нуным ямдылена мо?
Вара Юрий Захарович ешарыш: «Но нуным ямдылена мо? Тидын шотышто моткоч келгын шоналташ кӱлеш. Талешке, Тиште, Автономий кечылан нунын коклаште пашам ышташ молан методикым ямдылаш огыл? Школлаште тидын шотышто паша ышталтеш мо? Ышталтеш дыр, но келгын огыл. Научнын негызлыме келге методике уке». Тидлан «Марий Эл» газетын журналистше Лидия Васильевна Семёнова тыгерак мане: «Нине кечылан олаште тугай сай мероприятий-влак эртаралтыт. А методикым йодмаш – тиде эртыше жап. Землячестве нерген ойлаш гын, радамнам рвезештараш, самырык-влакым ушаш кӱлеш. Нуным ида вурсо – коклаштышт ушан-шотан-влакат шукын улыт».
А МарГУ-н доцентше Евгений Суслов шылтыде каласыш: «Глобализацийлан кӧра шагал еҥан калыкын йылмыже йомеш. Тиде объективный процесс. Но тудын ваштареш шогаш огыл гын, тыгай жап вашкерак толеш». А руш йылме шотышто Евгений Валериановичын шке теорийже уло: «Тудо тайга гай. Тусо вондер – шагал еҥан калык-влакын йылмышт – пыта гын, тудат – кугурак чодыра – аралалт кодын ок керт. Тугеже руш калык нуным арален кодымо нергенат мондышаш огыл».
Йошкар-Оласе калыкле сымыктыш гимназийын преподавательже Лидия Геннадьевна Иксанова 34 ий школышто ыштыме жапыште тыгай иктешлымашке толын: «Ик эн сай йӧн марий йылмым арален кодаш – самырык тукым дене тудын йылмыж дене кутыраш. Тудо нелемдыме лийшаш огыл, а – тыглай да умылаш лийше». Уке гын Морко землячествын вуйлатышыже Валерий Иванович ӧпкеленрак ойлыш: «Радамнам рвезештараш тӧчена, но самырык-влак велым кумылын вашештыме ок шижалт». Тидлан Людмила Яковлевна тыгерак каласыш: «Нунын коклаште лидерым муаш кӱлеш, а тудо шке йырже молым чумыра». Самырык-влак дене пашам ыштыме шотышто Любовь Федоровна ончысо опытымат шарналтыш: «Районын 85 ияш лӱмгечыж вашеш оласе образований учрежденийлаште тунемше землякна-влак дене вашлиймашлам эртараш проектым возенам ыле. Тышке уэш пӧртылашат уто огыл». Манмыла, самырык-влак дене кылым ыштыме да землячестве велым пашам вияҥден колтымо шотышто тӱрлӧ ой лийын. Вет тидыже калыкнан ончыкылыкшо дене кылдалтын.
Каҥашымашым иктешлыме годым Юрий Арсентьевич пеш чын каласыш: «Ме шкенам нӧлтен, куштен, марий йылме йоммым чарен кертына. Колхозым вуйлаташ тӱҥалмеке, икымше погынымаштак ойлышым: «Чылан колхозым арален кодаш манын ойледа. Но тудым вияҥден толын гына арален кодаш лиеш». А кызытеш йылме шотышто мӧҥгештмаш кая. Ме тудым чарышаш улына, тунам гына вияҥ кертына. Но ты йодышым келгынрак ончалына гын, ужына: йодышыжо йылмыштат огыл, а йӱкыштӧ. Мемнан марий йылме – тиде пӱртӱс йӱк. Юмынат – пӱртӱс вий. Пӱртӱс деке лишыл улмынак шкенан чий йӱланам да веранам арален кодаш полшен. Ме тидым да йылмына молан кӱлмым умылена гын, тудым арален коден кертына. Тидлан негызна уло: ме чыла нелылыкым сеҥен лекше акрет годсо калык улына».
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште : Чавайн ото ончылно; Ю.Игнатьев (шолаште) – Ото памаш воктене; сылнымут-этнографий комплекс ончылно уна-влакым вашлиймаш; В.Андреев, А.Голубков, Е.Кузьмин, Ю.Игнатьев.
Авторын фотожо
