Лӱмгече вашлиймаш
Шыргыж, поэт! Тиде савыктыш – тыйын лӱмешет
Валентин Колумбын тыге шыргыжалмыжым те ужынжат огыдал докан але ода шарне. Но таче тидлан пеш сай амал уло: йӧратыме поэтна угыч мемнан дене чоным почын кутыраш вашка. Вашка Колумб лудмашке…
Тыгай лудмашыже тудын илыш гыч кайымыж деч вара лу ий гыч эртаралташ тӱҥале. Эн ончыч оласе студент-влак, шке коклаштышт чумырген, ты шотышто чолгалыкым ончыктышт. Да тидлан нуным ура чонан журналист, «Ямде лий» йоча газетын тунамсе редакторжо Алексей Юзыкайн таратен шоген, вет творчествылан нуно лачак тиде савыктыш гоч кумылаҥыныт. Вара нуно самырык-влакын «У вий» ушемышкышт ушнышт, а тудын вуйлатышыже комсомол обкомын пашаеҥже Александр Абдулов лийын. Да нунак ты пашам шке ӱмбакышт нальыч. Лач тунам лудмаш ола кӱкшытан гыч республик да регион-влак кокласе кӱкшытаныш савырныш. Умбакыже тидлан Морко комсомол райкомын, вара район администрацийын тӱвыра пашам шуктышо пӧлкаже вуйын шогаш тӱҥале да кызытат ӱшаным сайын сула.
Марий Элнан тӱҥ марий газетше тиде лудмашым эреак келгын почын ончыкташ тыршен. Шагал огыл журналист ты пашаш ушнен. Но утларакше мылам Колумб лудмашын летописецше лияш да тиде книгалан негызым пышташ логале. Тушко газетыштына тӱрлӧ ийын Колумб лудмаш нерген возымым чумырымо. «Марий Эл» газетлан 110 да Валентин Колумбын шочмыжлан 90 ий темме амал дене тыгай книгам лукташ газетнан тӱҥ редакторжо Светлана Пехметован темлыме ойжо шукталте – «Колумб лудмаш» книга ош тӱням ужо. Шыргыж, поэт, тусо фотосылак шыргыжал! Тиде савыктыш – тыйын лӱмешет!
Угыч мелын вашештен
Книга дене палдарыме икымше презентаций Йошкар-Олаште Республикысе йоча ден самырык-влакын В.Х.Колумб лӱмеш книгагудыштышт лие. Ты книгагудо эше Колумб лудмаш тӱҥалтыштак «У вий» ушемын чолгалыкшылан мелын вашештен. Тиде ганат тушко тӱҥ шотышто тудын ончычсо еҥже-влакак погыненыт ыле. Нуно огыл гын, кӧмыт ты савыктышлан чын акым пуэн кертыт. Нуным огыл гын, кӧмытым кызытсе илышын шӧрынжӧ тургыжландара.
Валентин Колумбын творчествыжым тӱрыс почын пуаш эше мом ышташ кодын? – йодышым тура шындыш краевед Лайд Шемйэр. Уке гын «Пеш шагал ыштыме» манме гычат шокта. Тиде, ик могырым, чын, а вес могырым, чын огыл. Лӱмлӧ поэт нерген шымлызе-влак Ким Васин, Александр Александров, Аркадий Васинкин возеныт. Журналист-краевед Гельсий Зайниев ик публикацийым веле огыл ыштен. Лайд Шемйэр шкежат ончыч «Ӱмыремым арам шым эртаре» шарнымаш книгам луктын, вара Колумбын вич томан ойырен чумырымо ойпогыжым савыктен. Но пытартыш латвич ийыште тудын нерген ик книгат лектын огыл. Ойпогын кудымшо томжат, творчествыж нерген, ямдылалтеш, но пеш эркын. Колумб нерген симпозиумымат эртараш шонымо ыле, но тӱрлӧ амаллан кӧра лийын ыш шу, мане выступатлыше. Но тудо нигӧм шылталаш ыш тӱҥал, лач каласыш: мо улшо дене гына лыпланыман огыл, умбакыже ышташ кӱлеш. Ты шот гыч ончымаште чапланыше поэтнан лӱмгечыжлан «Колумб лудмаш» книгам жапыштыже лукмым пеш кӱлешан семын палемдыш.
Драматург Геннадий Гордеев Марий самырык театрын сценыштыже модын ончыктымо «Валентин Колумб. Легенды милые, прощайте» пьесыжым «Поэт нерген поэме» манын. Тудо тушто поэтын, ончычсо кышкарым лӱдде пудыртен, писын кушкын толмыжым ончыктен. Ончыч тудым умылен огытыл, вара кӧранаш тӱҥалыныт, чаракымат ыштылыныт. Пӱсӧ шижмашан поэтын чонжо тидым чытен кертын огыл. Тыге тудо тӱня кумдыкыш лекме пагытыште илыш гыч каен колтен. Но ыштен кодымо пашаже илаш, вургыжтараш кодын. Тыге Колумб лудмаш шочын. Геннадий Гордеев тунамсе пагытым нӧлтшӧ кумылын шарналтыш: «Кузе гӱжлен илена ыле тунам. Талантан мыняр шуко еҥым пуыш ту пагыт». Да тунамак кумыл волышын палемдыш: «Писатель ушемыштына кызыт шагал огыл еҥ улына, но тушечын улыжат нылытын тиде вашлиймашке толынна. А вет лачак Колумб лудмаш кызытат самырык алмаштышым кушташ полша».
– Колумб лудмаш 40 ий утлам авалта. Тыгай кугу историйым шыҥдарыме ты книгашке. Тусо фотографийла гыч ме шагал огыл палыме еҥым ужына. Южышт илыш гычат каеныт. Изи йоча-влак гын, кугемын, паша корныш шогалыныт, ешым погеныт. Лудшо-влак кокла гыч туныктышо, журналист, эсогыл тӱвыра министрын алмаштышыже лийыныт. Статьяла гыч нунын нерген аклыммутым лудын кертына. Тиде книгам чумырышо да автор семын журналист да поэт Юрий Исаков кугу пашам шуктен. Меат кертме семын полшышна, но чаманен каласаш логалеш, тудо социальный программыш ыш пуро. Туге гынат тиде кӱлешан книга, да лукде ышна керт – Марий книга издательствын оксаж кӱшеш савыктышна. Тиражше – 500 экземпляр. Тиде шуко, но книга тачылык гына огыл, – каласыш Марий книга издательствын пӧлкажым вуйлатыше да ты книгам ямдылыше Юрий Соловьёв.
Вашлиймашын эн шерге унаже Морко район Пумыр ялын чолга еҥже-влак Вячеслав ден Зинаида Александровмыт ыльыч. Нуно, олаште илат гынат, шочмо ялышкышт чӱчкыдын коштыт. Колумбмыт пӧртым тӧрлен да арален шогат. Лу ий ончыч суртышт воктене Валентин Христофоровичлан бюстым постамент ӱмбалне шогалтыме гын, тидат нунын тыршымышт дене ышталтын. Ныл ий жапыште 140 тӱжем теҥгем погеныт. Да, мутат уке, республикнан Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствыже кугун полшен. Тыге кумдан палыме поэтнам чапландарыше памятник шочын. А ынде тудын лӱмгечыжлан Пумырыш корным тӧрлыкташ пижыныт, оксамат изишак погеныт. Вет Колумб лудмаш, палемдыме почеш, тений тушто эртышаш. Тынар шуко ышташ тыршат нине чолга еҥ-влак, но пашашт нерген шуко кутыраш огыт йӧрате. «Палемдыме гына шукталтше ыле», – маньыч.
А тыште, оласе книгагудышто, вашлиймашым ола кӱкшытан Колумб лудмаш шуйыш да ятыр ий ончыч тӱҥалме пашан кӱлешан улмыжым эше ик гана пеҥгыдемдыш.
Кумылын, чонеш логалтышын
Кокымшо презентаций Морко рӱдӧ книгагудышто эртыш. Тудын пашаеҥже-влак мемнам районысо тӱвыра да каныш рӱдерын залыштыже сылне муро дене саламлен вашлийыч. Морко централизоватлыме книгагудо системын директоржо Маргарита Семёнова пеш чын каласыш: «Колумб лудмаш йоча-влакым умбакыжат поэзийым лудаш да возаш кумылаҥда гын, Морко талант памаш ончыкыжат тыгак йыргыкташ тӱҥалеш».
«А тачысе вашлиймашнан амалже – «Колумб лудмаш» книга», – ешарышым мыят. Эн ончычак мутым «Морко мланде» райгазетын тӱҥ редакторжо Анатолий Титов нале. Тудо шкежат 2009-2015 ийлаште «Марий Эл» газетнан собкоржо лиймыж годым Колумб лудмаш гыч ятыр снимкым ыштен. Нуно книгашкат пуреныт, сандене тудымат книган ик авторжылан шотлаш лиеш.
– Илен-толын, тиде шарныктыш книгам кычалаш тӱҥалыда. Налза, лудса да аралыза. Тидым мый тышке погынышо калыклан – книгагудо пашаеҥ, туныктышо да тунемше, ача-ава-влаклан – ойлем. Икшыве-влаклан Валентин Колумбым пример шотеш налаш да тудын семынак тыршаш тыланем. Мыланем икана почеламут кузе шочмо нерген ойленыт ыле: тиде – 1 процент талант да 99 процент паша. Сандене самырык-влаклан – чытышым да сай паша лектышым, – темлыме семын каласыш Анатолий Титов.
Тиде книган вес авторжо – журналист Александр Петров. Тудо 1994 ийыште «Марий Эл» газетыш пашаш толын веле ыле, да тунамак Колумб лудмаш нерген возен ончаш ӱшанышт. Улыжат ик гана тудлан тыгай пиал логалын, но чонешыже келге кышам коден.
– Ончыч лудмаш уста марий поэтын кушмо Пумыр ялыштыже лийын гын, тунам уна-влакым ӱшандарыше, но самырык вуя илыш гыч кайыше поэт Альберт Степановын Нурӱмбал ялже шкеж деке ӱжын. Уна-влакше шкенан республик гыч веле огыл, тыгак моло финн-угор кундемла гыч толыныт. Кок кече тушто поэзий пайрем эртен. Кечывалым ӱмыр лугыч лийше поэтын сурт олмыштыжо чапкӱм шогалтыме, лудмаш конкурс лийын. Кастене палыме самырык мурызо-влак концертым ончыктеныт. Йӱдлан сурт еда малаш пуртеныт, пукшен-йӱктен колтеныт. Вес кечын мӱндыр уна-влак тысе таҥашышт дене пырля пӧрт еда мурен-куштен коштеденыт, марий койыш дене палыме лийыныт. Кӱсотышкат карт кугыза дене пырля миен толыныт. Тыгай порылыкым нуно нигуштат ужын огытыл да пеш чот ӧрыныт, – шарналтен каласкалыш журналист Александр Петров, кызыт тудо – Марий Элын калык писательже.
А вет шоналташ гын, Колумб лудмаш эртыше ийлаште тӱрлӧ вере да кажне гана ойыртемалтшын эртен. Могай кугу шарныктышым чумырымо ты книгашке!
Лудмашым сылнештараш марий бард Геннадий Григорьеват ик гана веле огыл полшен. Тудо Йошкар-Оласе презентацийыштат мурыж дене куандарыш. А ты гана чонжым почдеат ыш чыте:
– Лучко ий утла ончыч шке лӱмгечем палемдыме годым Валентин Колумбын ойпогыж гыч кум том книгам пӧлеклышт. Тунам мыйын тыгай шонымаш лекте: палыме поэтын иктаж почеламутшылан мурым возен кертам мо? Кунам ончаш тӱҥальым, умылышым: мутшылан муро шагал. Тудо Почеламутым (тидым кугу буква дене ончыктыман) возен, а муро текстым огыл. Мурым лӱмын возыман. Кычальым-кычальым, да икымше томышто «Москваште» манме почеламут келшыш. Лудын лекмекем, чонемлан лишыл корнылам муым. Тыге бард муро шочо, – да муралтенак ончыктыш.
А вара Колумб лудмаште ик гана веле огыл шке мастарлыкыштым ончыктышо-влаклан мут пуалте. Эҥерсола школ гыч Мария Николаева тымарте Морко кундемын талантан ик поэтшын веле огыл почеламутшым чаткан лудмыж дене ӧрыктарен гын, тиде гана шке возымо «Кок Колумб» почеламутшо дене ончыкылан могай-гынат ӱшаным лукто. Ты школ гычак Софья Алексеева ден Дарья Зорина моло авторын почеламутышт дене сай шарнымашым кодышт. Валентин Колумбын «Кӱслезе ӱдыр» почеламутшым лудмаште шуко гана колаш логалын, но Морко 1-ше школ гыч Ксения Дмитриеван лудмыжо садыгак ойыртемалтше ыле. Октябрьский школ гыч Софья Сенькина йӧратыме поэтнан мутшылан композтор Вениамин Захаровын «Ни вучалын омыл» мурыжым яндар йӱкын йоҥгалтарымыж дене чонышкак логалтыш. Шӱргыял школ гыч Диана Сергеева поэтын «Шочмо йылме», а туныктышыжо Елена Григорьева «Ачамын тӱсшӧ» почеламутлаж дене куандарышт. А ветеран Галина Кузьмина шке возымо «Таклян кока» почеламутшо дене шоналташ таратыш.
Мылам туге чучо: «Колумб лудмаш» книган презентацийыштыже ме угыч Колумб лудмашын кумыл нӧлтышӧ шӱлышыжым шижна. Да умбакыжат «Марий Эл» газетна тудын дене тыгак кумыллын палдараш тӱҥалеш.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: Юрий Исаков автографым воза; книгагудышто Валентин Колумбын пӧлемже; Юрий Соловьёв; Вячеслав Александров – лудмашке толшо Елизавета уныкаж дене; Геннадий Григорьев, Александр Петров, Юрий Исаков да Ксения Дмитриева; Мария Николаева; Морко рӱдӧ книгагудын пашаеҥже-влак.
Михаил Скобелевын, Ольга Майкован да
Ирина Полатован фотошт.
