Ияковыжым аралыше тукым
«Аве, тол-тол, марий тувырет чиена»,- ышталеш шешкыже. «Мыйжым молан чиктынет?» — вожылмыжым шылтыде ойла Надежда Федоровна. Теве икмыняр жапыште кыдеж гыч марий тувырым, тошто окса дене шерлыме шийдарманым чийыше чатка ковай лектын шогале. А Никит чочой пӱкеныштат шинча — фотографийым ышташ ямде. Пелашыжым ужылалтышат, вуйжым савырде, шинчаж дене гына шыргыжале. Векат, чонжым тарватыш, самырык жапше шарналте. Гармонь йӱкым лукташ темлышна гын, ик тат шып шинчымеке, шке вел семым шергылтарен, мураш тӱҥале. Южо лудыш мурыжо кӱрышталт-кӱрышталт йоҥгыш – кумылжо тодылалте.
Шернур районысо Кускин ялыште илыше Никита Евсеевич ден Надежда Федоровна Петровмытын пырля улмыштлан тений 60 ий лиеш гын, еш оза 26 январьыште 88 ийым тема. Тудо ешыште ныл шочшо гыч кокымшо эрге лийын. Ондре изаже сареш колен. Йынатий шольыжо лу ий ончыч ош тӱня дене чеверласен.
«Илышыште чылажат ужалтын. Ачам манеш ыле: суас ватым «чӱчӱньӧ» манмашке шуат гын, тугеже илышым пален налынат. Манмыла, шуко йӧсым чытымеке, тудын деке сӧрвален мийымашкат шуат…» — кумыл тодылтын ойла Никит чочой. Иза-шольыжым рвезе-влак ончылно пыдалын налшыже Никита лийын. Капше кугужак огыл. «Мече дене модшыла, Япык Геня перен да пӱем тугалтын ыле, шуко вӱр йоген. Тылеч вара кушмым чарненам. Туге гынат шкем деч ик-кок ийлан кугурак-шамычым, кӱлеш гын, чечас савырен пыштем ыле… илыш тугай лийын, шкем шке аралаш кӱлын. Ял калык ачамым, «спекулянт» манын, вич ийлан шынден колтен. Ялыште латкандаш еҥ кидпалыжым пыштен. Пашаже тыге лийын. 1940 ийыште ача вес пӧртым ышташ лийын. Киров кундем гыч тошто клатым конден. Тудым да ушкалым ужален, у клатым, кодшо оксаж дене тунам налын… Ача еҥланат эре полшен. Ешыштына эше тулыкеш кодшо кум ӱдырым ашненыт. Изиж годым тудо кӱчен коштшо лийын. Империалистический, гражданский сарым эртен. Отечественный сар тӱҥалме жапыште индеш тылзе петырымаште шинчен. Йыван чӱчӱ йодмашым возенат, колтеныт. У пӧртым 1947 ийыште гына ыштен шуктен», — кочо шарнымаш авалтыш Никит чочом.
Евсей Петровичын пелашыже, Александра Николаевна, сокыр лийын, сандене сурт кокласе пашажат пӧръеҥлан шукырак логалын, эреак сонарыш коштын. «Тошкем капка виш гын, тугеже ача пӧртылын. Пуэн кодымо пашажым шукташак тыршыме. Тудо, ик шагат йӱдым кынелын, кочкаш шолта, мемнам пукша да сонарыш кая ыле»,– шкеже шукертак коча гынат, ачажым порын шарнен каласкала Никита Евсеевич.
Армийыш налшаш пагытлан Н.Петровын капше метрат пелышкат шуын огыл. Военком каласен: «Лопкытетат сита, куд классан образованиетат келшен толеш, но капет изирак». Тудо изинекак «Онар» колхозышто кӱтӱчӧ, апшат лийын. Бригадирлан ыштымыж годым йӱдым моло дене пырля каваным опташ коштын. А 1948 ийыште Севастопольыш колтеныт. Туштак ФЗО-што (фабрично-заводской обучений) моторист-машинист да шоферлан тунемын. Шочмо кундемыш пӧртылмекыже, Чисола ялысе «Большевик» колхозышто «ГАЗ-51» машина дене кудалышташ тӱҥалын. Вара «Казанский» совхоз директорым шупшыктен. А 1954 ийыште ялыш кондымо икымше самосвалым тудлан пуэныт. Пасуш торфым шупшыктымыж годым кечыште 75-80 рейсым ышта улмаш. 36 ий машинам виктарышын мыняр йӱд омыжо кодын? Кушко да могай корно дене гына кудалышташыже верештын огыл? Йошкар-Олаш кечылан кок рейсым, пошкудо Киров кундемысе Левжаш кум гана миен савырнен. Корным икымше гана почаш кӱлын гын, Н.Петровым колтеныт. Тудо кеч-могай вуйлатыше денат мутланен моштен.
Никита Евсеевич коммунистический пашан, Луымшо пятилеткын ударникше, социалистический таҥасымаште сеҥыше лийын. «За доблестный труд», «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» медаль-влак, «Знак Почета» орден дене палемдалтын. 1974 ийыште МАССР-ын эн сай шофержо лӱмым пуэныт. Н.Петров Пашан ветеранже лӱмым пенсийыш лекмыж деч кок ий ончыч налын.
Петровмыт ныл икшывым ончен куштеныт. Чыланат шкешт гаяк пашаче да кумылзак улыт, илыш корныштым ялозанлык дене кылденыт. Ача-ава Вячеслав эргышт да Люба шешкышт дене ик суртышто илат. Иктыже МарГУ-што зоотехниклан, весыже Озаҥыште ветеринарлан тунемыныт. Нужнаште кушшо Никит чочойланат Юмыжо пашаче, чулым ватым пуэн. Ты районынак Сердыж вел Чашкаялын шочшыжо Надежда Федоровна нунын дене лийме шыже кечын мӱян раме гыч шыштым кораҥдылеш ыле. Эр гыч кас марте ушкалым, тунам, 50 вуй шорыкым, 70 наре комбым (Ландской, Тулуз да Холмогор урлыкым), вич имньым (10 майыште шочшыжо Победа, 12 июньышто шочыжо Россий лӱман улыт), мӱкшым ончаш манаш веле. Эрге-шешке ача-аван поро йӱлам умбакыже шуят. Эртыше ий марте Никит чочой черет шумо еда кӱтӱшкат, сонарышкат, колым кучашат коштын. Пӱртӱсыш лекмыж еда комдым пидашыже арама воштырымат поген конден. Мӱкш дене тӱҥ шотышто Надежда Федоровна шогылтеш. Марлан толмо ийынжак кучаш тӱҥалыныт да, тачат йӧратыме пашаж деч ойырлен огеш керт. Тудо шке жапыштыже Нартас ялозанлык техникумышто агрономлан тунемын. «Мӱкш дене шогылташыже мыняр жап кӱлеш» манмылан Никит чочой «А комбигыж дене мыняр шогылтман!..», – манын, шке пашажланат акым шындаш тыршен шыргыжале.
Самырык еш-влак кокла гыч ача-ава ден пырля илышыже, икойым муын моштышо шагал. Петровмытын эрге-шешке дене икойым муын моштымышт — ончыкылык тукымлан, пошкудо-влаклан сай пример. Нуно икте-весышт дене уто шомак, йӱк-йӱан деч посна, икте-весым пагален илат: шешкыже илалше-влакын пӱрымашыштым акла, нуныштат кумылыштым ужын моштымыжлан куанат. «Мыланна тыгай сай шешкым Юмыжак пуэн. Нигунам осал шомакым каласен огыл. Ынде 27 ият пырля илена. Але марте мокшем шелын огыл, Юмылан тау», — куанен ойла Надежда Федоровна.
82 ийыш тошкалше ковайым ургымо машина воктене шинчышым ужын омыл ыле. Шке жапыштыже тувыр-шовырет, рывыж упшет, шӱшат, туныктышо-влаклан руш вургемет ятыр урген. А комбо пун гыч ыштыме одеялже витле утлашкат погына. Пыстылым мушкын коштымо деч вара пунжым шерын ойыра. Палемдыме размеран куэмым, изи квадрат ужашлан шеледен, мешак семын урга. Кажнышкыже, изи виса дене вискален, мамыкым опта. Тыге одеял шке формыжым куча. Ужалымашыже уке, икшыве, уныка-шамычлан, родо-тукымлан пӧлеклылеш.
Петровмыт сурт пелен кучымо озанлыкым икте-весылан полшен виктарат. Никит чочой Йыну шольыж дене посна пӧртыштӧ иленыт гына, вольыкым эре ик сурт-печыште ашненыт. Пеленыштак марлан кайыдыме Ана акашт илен. Ача-ава уке лиймеке, шольыжо-влакым лач тудак ончен. Ешым чумырымекыштат, тора рейсыш кайымышт шеҥгеч сурт сомылкам ышташ полшен.
Тукым гыч тукымыш пашам ыштен моштымо вий-куат веле огыл, тыгак марий йӱлам, койышым арален шогышо ешын але марте ияковыжат аралалтын. Тудын дене Йынатий коча пеш мастарын шоктен. Шернур районысо тоштерыште лӱмдымӧ-нердыме ияковыжым ужмеке, лӱмлӧ сӱретче И.Ямбердовын ӱдыржӧ, марий семӱзгарым шымлыше Татьяна Ямбердова, ӧрын: тыгай поянлыкын озаже пале огыл. Йодышт-йодышт, Кукнур школын туныктышыжо И.Петрова (Йынатий кочайын шешкыже) деке лектыныт. Т.Ямбердова Кускиныш миен, Йынатий чочойын шоктымыжым колышташ шонен. Тудыжо икмыняр ий ончыч илыш дене чеверласен. Шымлызе Никит чочой ден Надя бовойым шке скрипкаж почеш мурыктен-куштыктен.
Никита Евсеевич ачаж деч шӱвыр шокташ тунемын. Тудыжо яллан мастар шӱвырзӧ лийын, шуко сӱаным куштыктен. Петровмыт ешыште кызытат гармонь, аккордеон, баян аралалтыт. Игнатий Евсеевичын пелашыже Римма Васильевна ты кундемлан чапланыше туныктышо лийын. Кускин школ пеленсе тоштерыш погымо 600 наре экспонатше-влак кокла гыч шукыжым районысо тоштерыш наҥгаеныт. А Евсей бовойын (Ямакай вел ӱдыр) яллан эн чапле марий вургемже, поян шийдарманже лийын. Тудо эсогыл пайрем годым ош мыжерым чиен ковыртатен. Ӱдырамаш тукым поянлыкыштым Никит чочойын Галина ӱдыржӧ арала.
Поро ешыште ӱстел чесым авызлыме деч вара коча-кова шочмо вел муро поянлык дене куандарышт. Ик лудышыжо тыге йоҥга:
Изи чонем ит йӱлал да, шинчавӱдем ит йогал,
Мом ужылдаш пӱралтын гын, тудым ужде от кодылдал.
80 ийжым пайремлыме годым Н.Петровлан родо-тукымжо «Ынде 90 ийым темыметым вучаш тӱналына» маныныт. «Кӱсын налын илышаш гын веле? Тӧчен ончем – мо лектеш», – мыскара йӧре пелештыш Никит чочой.
Кӱсын налме ок кӱл, Никита Евсеевич. Те шке пӱрымашда, пашада дене кужу ӱмырым суленда. Шушаш шочмын Тыланда – 88 ий. Тазалыкым, кужу ӱмырым, ласка шоҥгылыкым тыланена. Ныл шочшыдан, куд уныкадан пиалышт верч куанен илыза.
Светлана Пехметова.
Снимкылаште: Никита Евсеевич ден Надежда Федоровна Петровмыт; Надя бовой 60 ий мӱкшым йӧратен онча; Вячеслав эргышт; Люба шешкышт одеялым шаралтен ончыкта.
М.Скобелевын фотожо.
2023 ий 5 октябрьыште Надежда Федоровна Петрова 90 ияш лӱмгечыжым палемда.
Пагалыме Надежда Федоровна, Те ынде шуко жап «Марий Эл» ден «Сурт-пече» газет-влакым налын, лудын шогеда, марий калыкнан патриотшо семын ойыртемалтыда. Суртда пелен ашныме мӱкшым ончаш полшеда, ой-каҥашым пуэда. Чапле юбилей кечыда дене шокшын саламлена, пеҥгыде тазалыкым, кужу ӱмырым тыланена, умбакыжат газетын таҥже лийын кодыда манын ӱшанена.
«Марий Эл» газетын пашаче ешыже
