Эртыше кечылаште Марий Элыш Чуваший Республикысе Чебоксар гыч шочмо йылмым да литературым туныктышо-влакын делегацийышт толын коштын.
Тудым И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжын Национальный искусство гимназийыште кинде-шинчал дене вашлийыныт.
Эн пӱсӧ йодышым – «йыргешке ӱстел» коклаште
Пошкудо кундем гыч толшо коло наре педагоглан эн ончычак гимназий, тыгак Креатив индустрий школ мучко экскурсийым эртареныт. Чуваш делегаций Т.Евсеев лӱмеш Национальный, Марий тӱр тоштерлаште, тыгак просветитель, чуваш литературын классикше Михаил Фёдоровым тойымо верыште лийыныт. Ты кечынак гимназийыште «Шочмо йылмым туныктымо дене кылдалтше кызытсе йодыш-влак» теме почеш «йыргешке ӱстел» эртаралтын. Тушто Чебоксар оласе общеобразовательный организацийлаште чуваш да Национальный искусство гимназийыште марий йылмым туныктышо-влак икте-весыштым ик эн лектышан паша опытышт дене палдареныт.
Чуваш йылме: сӱрет тӱрлӧ
«Йыргешке ӱстел» деч ончыч чуваш делегацийым вуйлатыше, Чебоксар оласе чуваш йылмым да литературым туныктышо-влакын методушемыштым вуйлатыше, Чуваш Республикын сулло туныктышыжо, шочмо йылмым (тышке руш йылмат пура) туныктышо-влакын Россий кӱкшытан профессионал мастарлык конкурсын лауреатше Александр Марсович Степанов дене мутым вашталташ йӧн лекте. Чуваш йылмым тунемме шотышто тачысе сӱрет могай, шочмо йылмым арален вияҥдыме паша мо дене кылдалтын – тиде да моло нерген вашмутланымашым лудаш темлена.
– Александр Марсович, мемнан республикыш могай шонымаш толаш таратен?
– Тӱҥ шонымашна – Марий Элыште шочмо йылмым туныктымо паша опыт дене палыме лияш да шке опытна дене палдараш. Адакшым тидыже йӱлаш савырнен манаш лиеш. Мутлан, идалык ончыч Татарстаныште лийынна, мемнам Шигабудтин Марджани лӱмеш 2-шо №-ан татар гимназийыште шочмо йылмым туныктымо йӧн дене палдареныт. Национальный искусство гимназийын методистше Лидия Геннадьевна Иксанова дене шочмо йылмым туныктышо-влакын всероссийский мастер-классын жюриштыже палыме лийынна, ынде ятыр ий пырля пашам ыштена. Туштак шонымаш шочын: молан марий йылмым туныктышо-влакын опытыштым ончалаш огыл, кузе нуно туныктат да шочмо йылмым арален вияҥдаш мом ыштат? Мыйын шонымаште, кунам педагог-шамыч икте-весын опытышт дене палыме лийыт, нуно шке пашаштым вес шинчаончалтыш дене ончалыт, у шонымаш шочеш.
– Таче Чуваш республикыште шочмо йылмым туныктымо дене кылдалтше сӱрет шотышто мом каласен кертыда? Мутлан, лу ий ончычсо деч ойыртем уло мо?
– Очыни, уло. Чылажат 2017 ий гыч тӱҥалын, кунам ача-авалан шочмо йылмым туныктымо шотышто ойыраш правам пуэныт. Но кажне школышто сӱрет тӱрлӧ, амалжат шуко. Нунын кокла гыч кум эн тӱҥжым палемден кертам. Икымшыже туныктышо да туныктымо пашаште тудо йочалан оҥай йӧным кучылтмыж дене кылдалтын. Кокымшо – туныктышо ден ача-ава кокласе сай вашкыл. Кумшо – администрацийын полышыжо. Чыла тидын нерген ме «йыргешке ӱстел» коклаште мутланаш, каҥашаш палемденна.
– Тендан туныктымо 40-ше номеран школ шотышто ойлаш гын…
– Мемнан школышто 1-ше гыч 4-ше класс марте шочмо йылмым кок урок дене тунемыт. Чылан.
– Тыгодым нимогай йодыш вашлиялтын огыл?
– Йодыш-влак эре лектыт, но нуным школ администраций, ача-ава да туныктышо дене пырля решатлена. 5-9-ше класслаште шочмо йылмым тунемаш чыла икшыве гыч 74 процентше ойырен. 10-11-ше класслаште – 100 процент, молан манаш гын нине класслаште шочмо литературым кок йылме дене туныктена. Учебник-шамыч кок йылман улыт: ик лаштыкыштыже рушла текст гын, весыштыже – чувашла. Тыгодым 10-11-ше класслаше шочмо йылмым огыт тунем.
Тидымат каласыман, школыштына арняште вич кече огыл, а куд кече тунемына. Тидлан кӧра тунемме планат ойыртемалтеш: 8-9-ше класслаште чуваш йылмылан арняште кок шагат пуалтеш, литературлан – икте. Но республикысе чыла школышто тыгай огыл, южо вере шагат шагалрак.
Гимназий ден лицейыште шочмо йылмым тунемаш ойырымо шотышто процесс нелырак.
– Кум тӱҥ амалым палемдышда: туныктышо, ача-ава да администраций. А йоча-влак?
– Паледа, йоча-шамычлан чылажат оҥай, тӱҥалтыш школышто – поснак. Чуваш йылме улмым нуно палат, но тудым кузе туныктат – огыт пале. Палемдыман, йылмым тунемме шотышто йоча огыл, эреак ача-ава ойыра. Но туныктышын задачыже – шочмо йылмым йомакыш савыраш: тек икшыве тушко куанен толеш да варажым чуваш йылме урок нерген «ой, могай оҥай да сай ыле» ман ойлыжо.
– Содыки чуваш йылмым ынем тунем манше вашлиялтеш гын?
– Тыгай-влак деч посна ок лий. Кугыеҥ-шамыч веле огыл, йоча-влакат шканышт йодышым шындат, «Чыла тидыже мылам молан кӱлеш, умбакыже тудын дене мом ыштем?» йодыт. Мемнан задаче – шочмо йылмын кӱлешлыкшым умылтараш. Кызытсе йоча шочмо ден руш йылмылам веле огыл, тыгак йот йылмым палышаш, тунам тудо ончыкыжым сеҥымашыш шуэш. Молан манаш гын шуко йылмым палыше айдемын тидым ышташ йӧнжӧ шукырак.
– Чуваш йылмым туныктышо семын таче Тендам мо эн чот тургыжландара?
– Шочмо йылмым тунемаш ойырышо-влак шагалем толыт. Санденак тиде чотым шукемдаш манын, лектышан паша опыт дене палыме лияш республикышкыда толынна. Туныктышо классыште гына пашам ыштен, вияҥын огеш керт, сандене тыгай мероприятий моткоч кӱлешан, шонем.
«Молан кажне ийын вашлияш огыл?»
Туныктышо-влак дене вашлиймаште Марий Эл Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовин палемден:
– Тӱп калык-влакын йылмыштлан лу ий теммым палемдыме мероприятийлам тӱнямбалне Россий икымше шонен луктын да тудым илышыш шыҥдара. Кунам тыгай паша кучем кӱкшытыштӧ ышталтеш, эшеат тыршаш кумыл шочеш. Мый гимназийын туныктышыжо-влак нерген кугешнен-куанен каласем, нуно шке пашаштлан уло чоныштым пуат. Опытышт дене палыме лияш толмыланда куанем. Пошкудо семын ме икте-весым умылена, келшен илена – тидыже эн шерге, шонем. Мемнан задаче – шочмо йылмына-влакым арален кодаш да вияҥдаш. Ты шотышто ик ой дене пырля тыршаш гын, лектыш эре лиеш.
«Йыргешке ӱстел» годым Александр Степанов тыгай темлымашым ыштен:
– Калыкна-влакым шочмо йылмына иктыш уша: тудым арален кодымо да вияҥдыме шотышто чонна йӱла. Мемнам эше кумдан палыме просветительна Михаил Фёдоров уша. Тудын шӱгарже – Йошкар-Оласе Тӱвыра да каныме паркыште, тушко каен, вуйнам савена. Тиде айдеме мемнан вашлиймашнан негызше лиеш, шонем. Тыгай «йыргешке ӱстел» йыр кажне ийын погынаш, паша опыт дене икте-весым палдараш да ты мероприятийлан, мутлан, «Фёдоров лудмаш» лӱмым пуаш темлем. Мемнам шокшын вашлиймылан тауштем.
Г.Кожевникова
Михаил Скобелевын фотожо.
