Оршанке районысо Кугу Ӧрша школышто технологий ден ИЗО предметлам И.Сапаева туныкта. Фамилийжым колмек, товатат, марий ӱдырамаш манын шоналтет, но уке улмаш!.. Ирина Викторовна Донбассыште шочын-кушкын, Владимир Ильич Сапаевлан марлан лекмешкыже Трохимец фамилий дене коштын. А Марий Элыш ешыж дене пырля лу ий ончыч беженец семын куснен толын.
Ачан мландышкыже, У Торъял кундемыш
– Да, пелашем марийлан шотлалтеш… Шке жапыштыже тудын аваже Рӱдӧ Украина гыч, ачаже Марий кундем гыч Донбассыш шахтым чоҥаш толыныт. Палыме лийыныт, икмыняр жап келшыме деч вара мужыраҥыныт, но Володян пел ияшыж годым кок велыш ойырленыт, – кӧн фамилийжым налмыжым умылтарыш Ирина Викторовна.
Мутшо почеш, марий пӧръеҥ украин мландыште кодшо эргыжлан алиментым тӱлен, но ужаш ик ганат миен огыл, сандене Владимир ачажым огеш шарне. А ужын мутланымыже моткочак шуын! Кычалашат тӧчен, но шотым муын огыл. А ик кеҥежым Житомир олаште чумырымо христиан лагерьыште Марий Эл гыч мийыше рвезе-влак дене палыме лийын да нунын деч ачажым але тудын тукымжым кычал муаш полшаш йодын. Рвезе-шамыч ачан кокымшо ешыштыже шочшо шӱжарже ден шольыжым муыныт, но нуно изашт дене кылым ышташ тореш лийыныт.
2014 ий апрель гыч Сапаевмытын илыме Покровск олам миномёт гыч чот лӱйкалаш тӱҥалыныт, да тушто илаш лӱдыкшӧ лийын. Лач тунам Владимирын шӱжарже йыҥгыртен да изажлан ешыжге Марий Элыш куснаш темлен.
– 21 июньышто чыла: озанлыкым, погым – коден, мо дене ыльна, тудын денак машинашке писын шична да корныш лекна. Оксана бензинлан гына лийын, продуктым налаш ситен огыл. Украин номерым ужын, беженец улмынам умылен, корнышто шуко еҥ мо дене кертын, тудын дене полшен. 24 июньышто Марий Элыш толын шуна. Мемнам Володян У Торъял районысо Човыксола да Овалже яллаште илыше шӱжарже ден шольыжо порын вашлийыч, илаш верым ойырышт, – каласкала И.Сапаева. – Онкологий дене орланыше авамлан, жапым шуйкалыде, операцийым ышташ кӱлын, сандене ик арня гыч Йошкар-Олашке куснышна. Тушто йӧршын палыдыме еҥ-шамыч дене ик тылзе чылт яра илышна, вара беженец-влаклан семын пачерым ойырышт.
Кугу Ӧршаште – ӱмыр шумеш
Владимир Сапаев – уста сварщик. Мастарлыкшым аклен, ик амалкалче тудым Оршанке районысо Кугу Ӧрша ялыш пашашке ӱжын. Икмыняр жап гыч еш тыште пӧртым кредит дене налын да озанлыкым тӱзаташ тӱҥалын.
– Ме тыште ынде ӱмырна шумеш илаш шонена. Донбассым тичмашнек утарымекат, мӧҥгӧ огына пӧртыл… Адакше Покровскышто кодшо пӧртыштына кызыт украин военнослужащий-влак улыт. Нунын деч вара тушто мо кодеш – шоналташат, мужедашат шучко, – манеш ӱдырамаш. – Озанлыкна шке жапыштыже моткоч кугу лийын: пӧрт, моло оралте, 10 сотык мланде, кок имне, кум сӧсна, кок каза, лудо, чыве, комбо, кӱркалудо, ушкал, кок ӱшкыж… Ме паша деч огына лӱд, чыла гаяк ыштен моштена, а иктаж-мом огына мошто гын – тунемына. Пелашем брынза сырым моткоч йӧрата, сандене Кугу Ӧршаш куснымекына, вигак казам нална да тудым латкандаш вуй марте шукемдышна. Кызыт Володя Сызраньыш кӱварым чоҥаш вахте дене коштеш, да вольыкым кум вуй марте иземдышна. Сад-пакчамат кучена, но Донбассысе гай чапле помидорым эше ончен-кушташ тунем шуын омыл…
Сапаевмытлан марий пӱртӱс ден юж моткоч келшат.
– Ме промышленный ола гыч улына, сандене тысе, поснак ялысе, южын яндар улмыжым вигак шижынна. Климатат моткоч келша. Донбассыште 10 градус йӱштыштӧ мом-гына ит чий, шийше мардеж садак лу марте шуэш. Кылмаш кугу вӱдыжгат амалым ышта. А тыште 37 градус йӱштыштӧ икшыве-влакым йочасадыш наҥгаят! Мыят тыгай игечыште пашаш кошташ тӱҥалам манын, нигунамат шонен омыл, но тыште мардеж лывырге, да йӱштӧ тунарак огеш шижалт. Адакше лу ийыште организм марий климатлан тунем шуын, да йӱштыжат ынде келша веле, – шыргыжеш И.Сапаева.
Туштат туныктен, тыштат туныкта
Ирина Викторовна Донбассыште школышто да йочасадыште ыштен, Кугу Ӧршаштат ончычшо кок пашаге шуктен, кызыт туныкта гына. Ӱдыр-рвезе-шамычлан тудын урок деч варасе «Керамике» кружокшо моткоч келша. Тушко школышто шинчымашым погышо чумыр тунемше гыч пелыже, кумло утла еҥ, куанен коштеш. Йочан кидше дене ненчыме шун арвер-влакым ончалат, да шканат вучыдымын шыргыжалын колтет.
– Чынжым гын ӱдыр-рвезе-шамыч тылеч ала-мыняр пачаш мотор сувенирым ыштат! Классыште бракым гына коденыт, сайжым мӧҥгышкышт наҥгаеныт, – аптыраненрак мане туныктышо.
И.Сапаева керамике арвер-влакым Йошкар-Олаште ышташ тунемын. Авам операций деч вара ончаш кӱлын, тидлан кӧра Ирина Викторовна пашаште кечыгут лийын кертын огыл. А окса пачерлан тӱлашат, продуктым налашат, россий гражданствым ышташат кӱлын. Тунам тудо илыме пӧртыштак подъездым мушкаш, кудывечым ӱшташ тӱҥалын. А вара ик палымыже шун арвер-влакым ышташ тунемаш темлен. Ӱдырамаш вигак келшен, вет тидлан амалжат лийын.
Сапаевмыт Покровск деч иктаж 70 километр коклаште верланыше Славянск олаште илыше йолташышт деке жапын-жапын унала коштыныт. Туштыжо керамике комбинат лийын, да шун дене ненчыме мотор сувенир-шамычым чыла вере: пазарыште, вокзалыште, уремлаште – ужаленыт.
– Пел ола – эре керамике! Тунам шун арвер-влакым йӧратен онченам да тыгай моторлыкым кузе ыштен моштат манын шоненам, – каласкала И.Сапаева.
Калыкыште арам огыл ойлат: «Шонымаш таче огыл гын, эрла садак шукталтеш. Тӱҥжӧ – тудо лийже!» Ирина Викторовнанат кумылжо шукталтын, да тудо шун арвер-шамычым шке ненчаш тӱҥалын. Ик жап эсогыл тиде бизнесыште ыштен. А Кугу Ӧрша школыш мийымекыже, тиде пашалан ӱдыр-рвезе-влакымат туныкташ кумылаҥын.
Керамике арверым лӱмын ямдылыме шун дене ыштат. Тудыжым Сапаевмыт Краснооктябрьский карьер гыч кондат да кунамже мӧҥгыштыштак, кунамже школын подвалыштыже пластилин гай лиймеш эрыктат. Ирина Викторовна тидлан йоча-шамычымат туныктен.
Брак гыч чумырымо изирак выставкым ончалат да туныктышо ден йоча-влакын шонен мумыштлан ӧрын колтет. Чылажымат: кеч сортайолым, кеч карандаш атым, кеч медальоным, кеч вазым, кеч панном – кид йымалысе кружва але формо гай тӱрлӧ арвер полшымо дене сӧрастареныт, акрил чия дене чаткан чиялтеныт.
Школ администрацийын, туныктышо ден йоча-шамычын тыршымыштым ужын, ял калык керамике пашалан программный виктеман муфельный коҥгам налаш 40 тӱжем теҥгем поген. Тушто, 1200 градус шокшышто, ненчен, чиялтен да коштен ямдылыме арвер-влакым когартат.
– Йоча-влак шун арверым шканышт гына огыт ыште, тудым – аралтыш шотан изи суксым але шӱмым – военный спецоперацийыште участвоватлыше сарзына-шамычланат ямдылат. Ме кажне тылзын фронтыш мом-гынат колтена. Кызыт теве окопышто пайдаланыме сортам велена, кукшо душым ямдылена. Тыгай паша деч ик йочат вуйым огеш шупш – тынысым лишемдымашке кажныже чон шокшыжым пышташак тырша, – россий сарзе-влак шотышто тургыжланымыжым шылтыде ойла туныктышо.
Мом ӱдет, тудым тӱредат
…Ирина Викторовна дене вашмутланымынам йыҥгыр йӱк кӱрльӧ. Классышке, кугу йӱкын да куанен саламлалтын, йоча-влак рӱжге пурен шогальыч. Тунемше-шамычын пайдале жапыштым «шолыштмо» деч, чеверласен, мыят коридорыш лектым. Вуйыштем пӧрдшӧ шӱдӧ-тӱжем шонымашым икте сеҥыш: «Тыгай кожмак чонан туныктышо ден йоча-шамыч улыт гын, сай ончыкылыклан ӱшанаш лиеш».
Маргарита ИВАНОВА
М.Иванова фотожо/ «Марий Эл» увер агентстве
