Ме, еҥ-влак, кушто гына пашам огына ыште?! Мутлан, Морко район Шордӱр ял гыч Ирина Яковлева кызыт 112 службышто тырша. Кеч верысе школын луымшо классшым пытарымеке, Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтышто «дошкольная педагогика и психология» специальность дене шинчымашым поген. Дипломым налмеке, тӱҥалтыште Йошкар-Оласе 29-ше №-ан марий йочасадыште, вараже 55-ше №-ан садикыште воспитательлан ыштен. Но пашадар изилан кӧра 2000 ийыште йӧршеш вес сферыш куснен. Эше ик гана паша вержым 17 ий гыч вашталтен. Тунам Марий Эл Республикын информационный рӱдерыштыже 112 системын вӱдышӧ специалистшылан ышташ тӱҥалын. Кызытсе пашаж нергенак таче И.Яковлева дене мутланена.
– Ирина Александровна, тиде системыш пашаш пураш шонымашда кузе шочын? Тидлан Тендам мо таратен?
– Пытартыш паша верыште мемнам «неопределенный» манме жаплан шке кӱшеш канышыш колтат манын каласышт. Ик кечын 112 системыш пашаеҥ-шамычым погымо нерген увертарымашым газетыште йӧршеш вучыдымын ужым. Улшо специальностем тидлан келшен толын: тушко кӱшыл шинчымашан, психолог але юрист образованиян еҥ-влак кӱлыныт. «Молан каен ончаш огыл?» – шоналтышым да резюмем колтышым. Икмыняр жап гычак мылам йыҥгыртышт да пашашке толаш ӱжыч.
– 112-шо номерыш уло республик гыч йыҥгыртен кертыт?
– Туге, но Российын вес кундемлаж гычат мемнан деке лектыт. Мутлан, пӧръеҥ Мурманск олаште ила да Марий Элысе ялыште илыше шоҥго аважын тазалыкше верч тургыжлана, сандене илыме оласе 112 службыш йыҥгырта. Нуно мемнан деке лектыт, ме Марий Элысе «вашкеполыш» дене кылым ыштена. Тыге телефон дене конференцкылыш ушена.
– Еҥ-влак утларакше могай йодыш дене йыҥгыртат?
– Могай экстренный службо уло, кажныж дене кылдалтше йодыш дене йыҥгыртат: тиде – пожарный, полиций, вашкеполыш, газ службо, утарыше-влак. Май гыч тӱҥалын июнь мартерак пожарный-шамычым утларак ӱжыктат, молан манаш гын, тунам кукшо шудым, шӱкшакым йӱлалтат. Пӱртӱсыш лекташ, чодырашке кошташ тӱҥалмекышт, тидат шыже мартеракак шуэн огыл пожарыш шукта. Статистикым ончалаш гын, тыгай азап кажне ийын ешаралт толеш. Кеҥежым да поснак йӱдым, адакшым тӱҥ шотышто кугарня гыч тӱҥалын, вараже шуматкечын, рушарнян, тыгак пайрем кечылаште полицийлан чот «пашам ыштена». Тиде утларакше еҥ-шамычын аракам йӱмыштлан кӧра лиеда. Да тиде амал дене преступленийже пӱтынь идалык мучкат ышталтеш. Тыгак тазалык начареммылан кӧра уло ий мучко шукын «вашкеполышыш» йыҥгыртат. Утарыше-влакын полышыштланат шуэн огыл эҥертат. Телым газ службо дене чӱчкыдын пашам ышташ логалеш: пуч-влак кылмат, котел-шамыч пашам ыштымым чарнат.
Тыгак районлаште улшо ЕДДС-ышкат (Единая дежурная диспетчерская служба) кусараш логалеш. Тушкыжо, мутлан, градусник пудырген, канализаций пашам ок ыште, уремыште тул огеш йӱлӧ, пушеҥге йӧрлын, укш тайнен, электровоштыр кӱрылтын манын увертараш йыҥгыртат да нунын дене ушена.
А шукерте огыл ураган лийме годым мо ышталтын? Тунам моткоч неле ыле, вет тӱрлӧ сынан туткар лийме нерген мемнан деке уло республик гыч йыҥгыртеныт докан!
Икманаш, службын телефонжо-влак ик минутланат шып огыт лий. Тушко лым лийде йыҥгыртат!
– А, кузе чынрак йодшаш гын, «яра», «пуста» йыҥгыр-влак лиедат?
– Лиедат. Мутлан, йоча-шамыч пӱтырат. Ача-авашт телефоныштым модаш пуат, а нуно SOS-ым темдалыт да пыштат. Вашеш йыҥгыртет, а икшыве мутланенат огеш мошто. Южышт уэш-пачаш темдыштыт. Мыняр гана йыҥгырта, ме тунар гана вашешыже пӱтыралшаш улына. Южышт шотышто вараже полицийышкат увертаренна да нуно, миен, мерым ыштеныт.
Лиеда, психически черле-шамыч йыҥгыртат. Нунын чоныштлан йӧсын але йокрокын чучеш да, мутланымышт шуэшат, мемнан деке пӱтырат. Кеч эре гаяк ик еҥ-шамычак йыҥгыртат да ме нунын кушто илымыштымат палена. Мо оҥайже, тичмаш тылзе годым пуйто чылан «помыжалтыт». Но мыланна торжан вашешташ огеш лий. Тидым правилыштак возымо: «Оператор разговаривает вежливо, лояльно, корректно, грамматически правильно, выслушивает до конца». Мыланна мутланымым икымше мучашлаш огеш лий. Ме йыҥгыртыше дене кутырымашым сай кумыл дене пытарышаш улына. Кажне мутланымаш возалтеш да кум ий аралалтеш. Южгунам иктаж ситуаций лиеш да полиций пашаеҥ-влак мемнан деке толыт, мутланымым колыштыт, шканышт возен каят. Ме свидетель семынат лиедена, допросымат эртарат.
Йыҥгыр пурымеке, жапым шуйкалышаш огынал, а кушто мо лиймым писын гына рашемден, тыгодымак компьютер программыш печататлен возен да кӱлеш службо дене кылым ыштен шуктышаш улына. Тидлан эн шукыжо 75 секунд пуалтеш.
«Дозвон» манмым ыштат гын, тиде номерыш ме пӱтыралшаш улына. Айдеме вашешта, но кыл кӱрылтеш гын, тыгай годым кум гана йыҥгыртыман, молан манаш гын, тудо ойлен пытарен огыл. Ала тудлан йӧсӧ, ала иктаж-мо лийын – рашемден шуктыман. Поснак, мутлан, аварийыш логалше-шамыч йыҥгыртат да шукынжо ӧрткымышт дене мом ойлымыштымат огыт пале, огыт шарне.
«Антитеррор» денат меак пашам ыштена. Иктаж-кушко пудешталт кертше веществам пыштыме нерген увертарат гын, ты верыш чыла службым ме луктына.
Кунам «Доверие» рӱдер, МЧС-ын психологий службыжо але тудынак федеральный номерже огыт нал да психологий полышым пуэна, тунам гына мутланаш мыланна пел шагат пуалтеш.
Лиеда, южышт ойлат: «Мый денем от мутлане гын, чечасак шӱйышкем шӧргам чием. А вет тый мый денем эн пытартыш мутланенат, лиеш». Тыгай годым тудым лыпландарышаш улына.
– Тунамже чонлан поснак йӧсӧ, очыни?
– Пашам ышташ гына тӱҥалмеке, кажне йыҥгыртышын ойлымыжым шӱм-чон вошт колтем ыле. Вара кужунрак ыштыше-шамыч каласышт: «Тыге огеш лий, уке гын шкендам «кочкын пытареда». Ласкарак лийза». Ончыч, паша смене мучашлалтмеке, мӧҥгышкӧ ошкылмо годым кӧлан кузе полшен кертмем але тидым ала тӱрыс огыл шуктен кертмем нерген шонкален, ушем чарныде пудыратылам ыле. Мутлан, шоҥго кова йыҥгырта: «Эргым поктен луктын да уремыште лумышто чарайола шинчем». Ну, кузе тидым тыглай гына колыштат?! Але, мутлан, Марий Турек я Параньга район гыч ӱдырамаш йыҥгырта да суасла ойла. А мыйже ом умыло, но полшаш кӱлеш. Тусо полицийыште суасла мутланен моштышо пашаеҥ-влак улмым палем да нунын дене ушем.
Але иктаж марий кова йыҥгырта, а рушлаже ойлен огеш мошто. Тыгай-влакым чот чаманем ыле. Вет ончычшо марла вашешташ ӧрынам, молан манаш гын мутланымаш возалтеш. А кызыт мый мо лиймым писын гына йодыштам да, мутлан, вашкеполышлан рушла умылтарен вашештем. Возалтеш гынат, тӱҥжӧ – мый тиде ковалан полшенам!
– Ирина Александровна, шуктымо пашада чонланда келша?
– Такшым келша. Йӱдым нелырак. Но вара семынем шонем: «Ме веле огыл вет, шуко моло вере весе-шамычат йӱд сменыште пашам ыштат». Да умбакыже пашам ыштем, еҥ-шамычлан полшаш тыршем. Тыште моткочак писын шонен моштыман, чулым лийман. Тидым, тыгак шинчымашнам жапын-жапын тергат. Кажне ийын телым, кеҥежым сессий-влак лиедат, да ме экзаменым сдатлена. Правовой, паша нормативна-влак могай улмым, правительствын лукмо пунчалже-влакым, нунын кокла гыч кушко могай вашталтышым пуртымым, молым палымым тергат. Кӧ экзаменым кучен огеш керт гын, паша гыч колтат.
Мемнан пашаште ласкан шинчылташ огеш лий. Тыге тӱҥалат гын, нимом ыштен, нигӧлан полшен от шукто. А паша такшым оҥай.
Любовь Камалетдинова мутланен
Фотом еш альбом гыч налме