Морко район Кӱчыкэҥер ялыште Миклай Казаков лӱмеш сылнымут да краевед тоштерым почмылан – 25 ий
Ок чӱдем памашын яндарлыкше
Кажне гана шочмо кундемыш толмеке, ял тӱрыштӧ мемнам ончычсо тӱҥалтыш школын зданийже семален вашлиеш. Тушто кодшо курымысо 60-шо ийла мучаште мыят тунемынам. А 20-шо ийла мучаште ончыкылык поэт Миклай Казаков шинчымашым поген. Варажым шкежат каныш жапыште шоҥгыеҥ-влакым возаш, лудаш туныктен. Тидын нерген 25 ий ончыч, 1995 ий 22 июльышто, ты зданийыште сылнымут да краевед тоштерым почмо годым ветеран Нина Николаевна Беклемишева шарналтыш. Шарна рвезырак калык Николай Ивановичлан 50 ий темме лӱмеш ты школыштак эртыше вашлиймашым. Санденак, очыни, школ петырныме деч вара пожарлан кӧра тышке медпунктым кусарыме ыле гынат, тудын лӱмеш тоштерлан тылеч чот келшыше вержым муын кертме огыл.
Верысе чоҥышо Николай Степанович Бажанов эше Николай Иванович илыме годымак тидын шумлык йодышым нӧлталын ыле. Да теве кужу жап шонен коштмыжо ты кечын шукталте. Тидым чон вургыжын палемдыш тудо пайремыште ойлымыж годым. Кузе шукталтмыжым гына ушештараш «мондыш»… «Мондыш» ала ыш тошт. Вет тоштерлык зданийым тӧрлашыжат, медпунктым кусараш у пӧртым нӧлташат шканжак логале. Материал ситыдыме годым шкенжыным конден, пашадарлан окса уке годым аракам йӱктен да ыштыктен. Мом гына ышт ойлышт шеҥгечынже?.. Кидым лупшалаш да чыла чыташ, а кӱлеш гын, сӧрвалашат ятыр пернен. Поян спонсорлан ӱшанен, тунамсе «Аяр» але «Акпарс» гай кугу банклашкат йодын мийыме. Мый шкежат ты сомылыш ушненам. Но ялысе марий тӱвыралан нунын поро кумылышт ыш сите — олалан тидыже кӱлынат огыл.
Марий чонан тӱвыра министерствына ден Морко район администраций гына калыкнан йодмыжым умылен вашлийыныт да кертмышт семын полшеныт. Таклан огыл нунын вуйлатышышт Виктор Леонидович Николаев ден Юрий Никитич Алексеевын ойлымыштым калык яра мут семын йӱштын огыл, а шокшо кумылын ӱшанен вашлие.
Чон гыч лекше таумут дене аклыш тиде суапле пашам Н.И.Казаковын икымше пелашыже – филологий шанче кандидат Варвара Тимофеевна Тимофеева. А Татьяна ӱдыржӧ дене пырля толшо Саша уныкашт кочажын почеламутшым лудын пуыш. Толын тиде пайремыш тыгак Николай Ивановичын тукым шӱжарже Антонина Александровна Карпова (Казакова).
Писатель-влак лӱм дене «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо Анатолий Тимиршинович Тимиркаев ойлыш да нунын автографан книгаштым тоштер вуйлатыше Галина Климентьевна Кутузовалан кучыктыш. А тудыжо, ты ял гычак самырык ӱдыр, Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетшым тунем пытарен гына толын ыле.
Кумылаҥдыше ыле ты ялынак шочшыжо, уста марий краевед Михаил Николаевич Янтемир лӱмеш Морко сылнымут да этнографий тоштерым вуйлатыше Геннадий Михайлович Бекешевын кундемнан историйжым да тукымвожшым эше икана шымлен ончалаш таратыше шомакше. Вет ме кызытат ялнан кунам шочмыжым раш огына пале. Ялнан пагалыме еҥже, Кугу Отечественный сар жапыште фронтышто штабым вуйлатыше гвардий подполковник Павел Ильич Курсов «Память сердца» шарнымаш книгаштыже ялнан шочмо идалыкше семын 1675 ийым ончыктен. Адакше Николай Ивановичат шке возымаштыже ты датымак пеҥгыдемден. Но кушеч нуно тидым налыныт, мужедаш гына кодеш. Республикын кугыжаныш архивыштыжат ты датым пеҥгыдемдыше документым мумо огыл.
Кундемнан историйже, илыш-йӱлаже да лӱмлӧ еҥже-влак – тыге манаш лиеш почылтшо тоштерын кугу залжым. А вес зал фронтышто мемнан эрыкнам арален кодышо-влакын суапле пашашт нерген каласкален, кумшо зал тӱрыснек тоштерлан лӱмым пуышо калык поэт Миклай Казаковлан пӧлеклалтын. Николай Ивановичын бюстшо, вургемже, книгаже-влак… Но мылам тунам вигак ик снимке шинчаш перныш: Кӱчыкэҥер тӱҥалтыш школ деч вара Кожлаер шымияш школым тунем пытарыше Миклайын волгыдо шинчаончалтышыже. Теве тиде яндарлыкымак – шочмо кундемысе памашын яндарлыкшым да порылыкшым – тудо ӱмыржӧ мучкылан арален коден. Да еҥ-влакын ушешыштат памаш гаяк почылтшо чонан шарналт кодын…
Нӧлтшӧ кумыл да волгалтше ончалтыш
Шарналтеш Н.И.Казаков лӱмеш тоштерым почмылан 15 ий темме вашеш Николай Ивановичын шочмо кечынже, 2010 ий 15 январьыште, тушто «йыргешке ӱстел» воктене мутланымашым эртарымат.
— Мый шкеже тудым ужын омыл. Но илыш корныж нерген книгала гыч веле огыл, тыгак шоҥгыеҥ-влакын каласкалымышт гыч палем, а поэзийжым – студент годым шымлымаш гыч. Марий университетыште тунеммем годым тудын сар годсо поэзийже нерген диплом пашам возенам, — каласыш мутланымашым почшыжла тоштер вуйлатыше Галина Климентьевна Сошина (Кутузова).
Эртыше лучко ий наре жапыште тудо мыняр сылнымут вашлиймашым, Миклай Казаков лудмашым эртарен! Да кажне гана тыгай вашлиймаште тоштерын лишыл йолташыже, жапше годым ты школыштак мыйымат, тоштер вуйлатышымат туныктышо, воктенысе пӧртыштак илыше ветеран Юрий Петрович Курсов «мемнан Миклайын» илыш корныж гыч могай-гынат у лаштыкым почмыж дене кумылым ылыжтен.
— Тудо изинекак чолга да ушан улмаш гынат, йоча пагытше пиалан лийын огыл, — палыдыме гыч тӱҥале ты ганат. – Ачаже улан илыше тукым гыч лийын, кевытшат улмаш. Но ончыч кевытшым толеныт, вара, кулак семын титаклаш тӱҥалмекышт, шкежат лӱялтын. А оралтыштым тул нулалме деч вара еш пошкудо ялыш илаш куснен – ватыже весылан марлан лектын. Миклайым,
ешысе кугурак йочам, илыш корныжо Провой кундемыш, вара Йошкар-Олаш наҥгаен. Чолгалыкшылан кӧрак йоча газет редакцийыште паша верым муын, творчестве корныш ушнен, национальный автор-влак кокла гыч ик эн ончыч кугыжаныш (сталинский) премийым налын, калык поэт марте кушкын. Туге гынат илыш корныжо книгаште возымо гай шыма огыл, а оргажан лийын. «Кулак эрге» репрессий деч пыкше утлен, мастарлыкшылан кӧраныше-влак ӱчымат ыштылыныт, еш илышыжат ӱяк-мӱяк лийын огыл. Но тудо чон порылыкшо дене лӱман моло мутмастар кокла гыч эн поро шарнымашым коден, векат.
Тыгай аклыме ойжым тымарте колалтынат огыл ыле. Республикысе Писатель ушем вуйлатыше Василий Васильевич Крыловат ветеранын мутшымак умбакыже шуйыш:
— Николай Иванович, лӱман лийын гынат, йоча годсо порылыкшым эрелан арален коден. Ӱмыржӧ мучко самырык-влаклан кӧраныде полшен. Тӱҥалше автор-влаклан тӱшка сборникыштым лукмо пашамат тудак тӱҥалын. Нунылан сылнымут да критике сынан, возаш туныктыман ик книгам веле огыл луктын.
Ик тыгай книгажым («Шонымо ой» маналтеш) мыламат «Сылнымут шыже» семинарыш мийымем да тудын вуйлатыме секцийыште участвоватлымем годым кучыктен ыле. Тидыже луымшо классыште тунеммем годым лийын. Но тачат тудым почын лудам да пӱсӧ уш-акылжылан ӧрам.
Тоштер вуйлатышын ойлымыж почеш, «Эх, Ивукшат» шарнымашан книгаже кызытат ял мучко коштеш, вет тушто тудо шкенжын нерген веле огыл каласкален, геройжо-влак коклаште ялысе-влак шке родо-тукымыштымат ужын кертыт. Туге гынат тоштерыште шуко книгам от арале, санденак пошкудо Эҥерсола ял гыч библиотекарь Людмила Ивановна Михайлова погынышо-влакым тусо книгагудышкат савырнаш ӱжӧ.
А погынышо-влакше тусо тӱҥ школ гычак ыльыч. Тиде гана Миклай Казаковын шочмо кечынже тоштерыш моло школ гыч ӱжмӧ огыл – район кӱкшытан лудмаш вес арнян М.Н.Янтемир лӱмеш Морко тоштерыште лийшаш, маньыч. Сандене тысе лудмаш ямдылалтме шотан гына ыле. Но йоча-влакын устан лудмышт гыч шижалте: нуно ты ганат район кӱкшытыштӧ ик эн ончыко лекшаш улыт.
Но район кӱкшытыштӧ тугеат ойлаш тӱҥалыныт: кызытсе гай неле жапыште, роскотым ыштен, ий еда лудмашым эртараш кӱлешыже уло мо? Тидыже тоштер вуйлатышын да ты школысо туныктышо-влакын, тидын шотыштак Надежда Васильевна Анисимован (а тудо кызыт – школ директор) кумылыштымат изишак волтен. Вет нуно тымарте ты шӱлыш дене кумылаҥ иленыт, манаш лиеш. Санденак, йӧратыме поэтнан шочмо кечыж дене пайдаланен, тидын шумлык «йыргешке ӱстел» воктене мутланымашым тарватыде ышт чыте.
Тушто шуко поро да пайдале шонымашым луктын каласыме. Мутлан, йӧратыме поэтнан илыш корныж нерген материалым, фотографийым компьютер дене радамлыме пашаш йоча-влакым ушаш. Лӱмлӧ мутмастарын творчествыжлан пӧлеклалтше сочинений, почеламут, ойлымаш конкурсым школлаште эртараш. А аклыме пашашке возкалыше мастар-влакым ушаш. Да чыла тидым район кӱкшытыштӧ палемден кодымо дене гына серлагаш огыл, мультимедийный паша дене телевидений гоч, а произведенийла дене газет ден
журналла гоч палдараш… Мутат уке, эртыше лу ийыште чыла темлымыжак огыл гынат, шагалже огыл илышыш пурталтын. Умбакыже шуен толаш гына ӧрканыме ок кӱл. Тидлан тоштер ден школ-влакын ик ойыш шуын ыштымыштат полшышаш. Вет тиде кыллан чырык курым эртен. Да ончыкыжат нунын пашашт ушнен толаш тӱҥалеш.
Юрий ИСАКОВ
