Зеленодольскым эртен, Озаҥ могырыш кудалме корнышто перныше «оҥго» деч вара шола могырышто тора гычынак черкын чолгыжшо ыресше волгалтеш. Ӱмбач ончалмаште, корныеҥлан тиде нимомат ок ойло. Ырес да ырес. Но историйым шергалат гын, ятыр оҥай почылтеш. Тиде Ильинский села, Илья-пророк лӱмеш тыге лӱмдымӧ. А акрет марий лӱмжӧ аралалт кодын огыл.
Илья-пророк дене кылдалтын гынат, тиде кундем марий-влаклан лишыл да шерге. Мом шога кызытсе рушла манме Ошландер ер. Тачысе кече марте марий шанчызына-влак тиде ер лӱм кушеч лекме нерген шке пеҥгыде шомакыштым каласен огытыл. Но калык этимологий почеш, тудо «Ош мланде ер» манме умылымаш дене чак кылдалтын.
Преданий да легенде-влакын каласкалымышт почеш, ожно годым тыште чимарий-влак иленыт. Нуно сонарзе да колызо лийыныт, чодыра емыжым погеныт, тыгак мланде пашам тыршен ыштеныт. «Ир калык – кумда сандалык» манын возеныт руш летописьлаште марий-влак нерген. Тунам чылажымат чодыра авырен шоген. Но тысе марий-влак шкеныштым Юл эҥер серыште илышылан шотленыт. Шкаланышт ер сер курыкышто отым почыныт, Ош Поро Юмыштлан кумалыныт, шке кундемыштым «Ош мланде» манын лӱмденыт. Да ты кундемыште тысе марий-влак тукымышт деч ойырлышо лийын огытыл. Нунын акрет кугезышт кызытсе Свияжск могырым, Юл вес веч, толыныт. Вет действительный статский советник, историк-краевед Николай Спасскийын палемдымыж почеш, кызытсе Зеленодольск ола кундемыште ожно годым Парат лӱман кугу марий илем лийын улмаш. Тунам туштат марий-влак шке Ош Поро Юмыштлан кумал иленыт. Сандене тыште «Пор», «Пар» тӱҥалтышан мут шагал огыл. Налаш Пораш-пиляк (Паражбеляк) ял лӱмым да молымат…
Но илыш ончык каен да чыла тиде эркын дене мондалтын. Лач вершєр гына кугунжак вашталтын огыл. Ошмландеерын кас- велныже, Сумка лӱман изи гына йогынын йоген лекме велне, кужу кутышан прямоугольный чоҥга уло. Тудо футболла модмо пасу кумдыкан. Тиде кӱкшака мом ончыкта, мо тушто лийын манмылан эн шоҥго еҥат таче вашештен ок керт, серен кодымо материалымат мумо огыл. Тиде кугу чоҥга марий-влакын кӱсотышт (отышт) але вес тӱрлӧ шнуй верышт лийын кертме нерген шижтара: покшелныже пеш кӱжгӧ пундыш-влак улыт. Тугеже нуно марий-влакын онапушт деч кодыныт. Чимарий йӱлам кучышо да коча-коваштын йӱлаштым монден шуктыдымо марий-влак тушко ятыр жап коштыныт да шке Юмыштлан пелештен шогеныт. Тидын нерген марий-влак гына огыл ойлат, а тушто илыше-влакат ты шотышто преданий семын шарнен каласкалат.
Тиде илемын марий лӱмжӧ пеш шукерте вашталт кертын. Тошто возен кодымаште тудо «Уразлино тож» манме семын палыме. Таче Уразла лӱман суас ял Кукмарий (Учейкино) кундем деч тораште огыл уло. Лач тидыжымак воктен илыше марий-влак «Оразъял» манын акрет годсек ойлат. Тыге шонаш лиеш, пуйто кызытсе Волжский районысо Азъял ялын калыкше – Юл могырым толшо калык.
Но пеш оҥай да шонаш тарата Ош мланде ер воктенысе прямоугольный чоҥга. Чынжымак, мо тушто лийын кертын? Вет пӱртӱсын але айдемын кидше дене ыштыме тыгай чудыжо кызытсе Марий кундемыштат икте веле огыл. Мутлан, пешак палыме тыгай курык Упшер кундемыште уло. Тудын лӱмжат – «Ола курык». А мемнан шонымаште, тиде эрзя-влакын Маар манме кумалтыш верыштым пешак шарныктара. Вет эрзя шанчызе-влакын ойлымышт почеш, нунын Маарышкышт ала-кунам ожно марий-влакат Тӱня кумалтышке иквереш кумалаш толыныт, йӱлам пырля шуктеныт.
Угыч Ош мланде ер дек пӧртылаш, тудын шнуй кундем улмыжым шергалаш гын, теве эше мом палемдыман: тиде ер карстовый огыл, а кава пундаш гыч волен вочшо болидын (метеоритын) кышаже.
Ильинский кундем нерген тыге иктешлен каласаш лиеш: ожныжо ты верлаште марий-влак иленыт да коча-коваштын йӱлашт почеш отышто кумалыныт. Но жап озыркан чыла тидым ӱштын толеш. Парат марий-влак, Ильинский манме волостьыш пурымышт годым (1918 ий январьыште нуно шке Кугу Порат у волостьым почыныт) тушко эре гаяк коштыныт. Черкысолаште, варажым Шарачаште (кызытсе Старый Порат да Новый Порат манмаште) шкеныштын черкышт лийын гынат, Ильинке черкыш миен-миен толде илен огытыл. XX курым тӱҥалтыште ик жап ты волостьым Кытыньсолаш шочын-кушшо марий айдеме И.Я.Яковлев вуйлатен. Шкежат вара Ильинский волостьын старшинаже лийын, III Кугыжаныш Думыш депутатлан сайлалтын, Санкт-Петербургыш миен коштын.
Ты кундем тыге шонаш тарата: марий-влак кугезе, родо-тукым вожыштым кужу жап шарнат да шке йӱлаштым тӱрыснек огыт мондо.
Лайд ШЕМЙЭР
Авторын фотожо
