Историй науко кандидат, Марий Эл наукын сулло деятельже, ончычсо чолга мер пашаеҥ Н. Поповлан 12 февральыште 75 ий теме. Кугун пагалыме Никандр Семёновичым тиде данле лӱмгечыж дене шокшын саламлена, сай тазалыкым, кужу ӱмырым тыланена.
Амал лекме дене «Марий Эл» газет тудлан икмыняр йодышым пуыш.
– Никандр Семёнович, илыш корныда кушто тӱҥалын, кӱчыкын палдарыза, пожалуйста.
– Мый кызытсе Параньга район Памашъялеш шочынам. (Никандр Семёнович йодышемлан пеш кӱчыкын вашешта, но мый тудын ачаж нерген ушештарынем. Попов Семён Павлович Кугу Ачамланде сарыште геройлын кредалын, чот сусырген, фронт гыч кок орден да кум медаль дене пӧртылын. – Г.С.). Тыштак тӱҥалтыш школыш коштынам, вара Кугу Пумарий (Елеево) кыдалаш школышто 8 класс марте тунемынам. 1965 ийыште Оршанке педучилищыш тунемаш пурышым.
Училище деч вара Н.К. Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутысо естествознаний факультетыште тунемым. 1971 ий тӱҥалтыште факультетнам але гына почылтшо Марий кугыжаныш унивеситетыш кусарышт. 1974 ийыште биологий да химий факультетым тунем пытарышым, Иван Степанович Галкинын полшымыж дене Йылмым, литературым да историйым научно шымлыше институтыш (тунам эше В.М. Васильевын лӱмжӧ уке ыле) направленийым пуышт. Но тушто паша вер иканаште ыш лек, сандене ик жап профтехобразований управленийыште инструкторлан тыршышым. 1974 ий ноябрьыште мыйым армийыш нальыч.
– Шанче корныш кузе тошкалында?
– Шанче институтыш мыйым марий юмынйӱлам шымлаш кумылан улмемлан кöра нальыч. Ачам-авам юмылан ӱшаныше лийыныт. Сандене юмынйӱла дек изинекак шӱмаҥше кушкынам, тудым келгынрак палаш манын, кугурак-влак деч йӱла-влак радамым йодыштынам, ялыште кумалтыш, моло юмын пайрем-влакым кузе эртарымым эскеренам. Училищыште тунеммем годым Евгений Афанасьевич Хлебниковын туныктен ойлымыжлан кöра марий вера дене кылдалтше материал-влакым погаш пижым. Ондакше ю вий дене эмлымаш традицийым умылаш тыршышым, вара религиозный пайрем-влакын вияҥ толмышт нерген шонкалаш тӱҥальым. Пединститутышто тунеммем годым Нехорошков Михаил Фёдорович дене палыме лийна. Тудо «тылат Анатолий Васильевич Краснов веле полшен кертеш» мане. Краснов тунам Марий АССР культур министр ыле. Анатолий Васильевич МарНИИ-шке миен толаш шӱдыш. Тушто этнограф Геннадий Андреевич Сепеев пашам ыштен. Тудак экспедицийыш каяш темлыш. 1973 ийыште Иван Степанович Галкин мыланем районлаште марий йӱла дене кылдалтше материалым погаш экспедицийлан 30 теҥге казна оксам пуыш. Ты полыш дене мый ныл район мучко коштын савырнышым.
Мöҥгеш пöртылмекем, И.С. Галкинлан паша лектышем нерген каласкален пуышым. Мыйын отчётем тудо пеш тӱткын колышто, шагал огыл йодышым пуэдыш. Шымлымаш пашашке ушнаш кумылан улмемым пален налмеке, «жап шумеке, тыйым пашаш налына» манын каласыш.
Марий йӱлам шымлымаш пашаштем поро полышым Андрей Фёдорович Ярыгинат пуыш. Тудын дене пырля ме 1974 ийыште экспедицийыш миен коштна.
Шымлымше ийлаште религийым утларакше философ-влак шымленыт. Мый тунам этнографий дене кылдалтше паша-влакым йöршынат пален омыл, манаш лиеш. Сандене этнограф-влакын пашаштымат лудаш тӱҥальым. Этнографий йöн дене религийым (марлаже «тын» манын кертына) шымлаш мыланем йöнанрак чучо. Тыге мый этнографий наукылан шӱмаҥым. Москосо Н.Миклухо-Маклай лӱмеш этнографий да антропологий институтышто кок ияш стажировкым эртышым, тыштак аспирантурыш тунемаш пурышым.
– Кандидатлык диссертацийда могай темым тарватыш?
– Диссертацием «Верования марийцев XIX – начала ХХ века» маналтын. Тудым Марина Михайловна Громыкон вуйлатымыж почеш возенам. Марина Михайловна пеш тыматле, ушан шанче пашаеҥ ыле. Тудо шкеже православный верам кучен, туге гынат марий йӱла йыгыжге улеш манын ойлен огыл. Тудын ойжо почеш мый XVIII–XIX курымласе архив материал-влакым шымлаш тӱҥальым. Тыге марий веранан историйже мыланем ала-мыняр пачаш келгынрак почылто. Чынжым каласаш гын, марий мифологийын, тынын, йӱлан вожышт пешак чот келгышке каят, эрвелысе акрет годсо цивилизаций дене пеш чак кылдалт шогат. Но тидын годымак кажне тукым юмынйӱлам, юмын образшым шке шинчаончылтышыже гоч умылтараш, вияҥдаш, чонжо деке лишемдаш тыршен. Икманаш, марий юмынйӱлана эре вашталт толын, кызытат вашталт шога. Юмынйӱла ден илыш коклаште авырен шогышо савар уке. Адакшым кажне айдеме юмым, кереметым, тоштыеҥ да шӱлыш-влакым шке илыш опытшылан, шижмашыжлан, шинчаончалтышыжлан эҥертен умылтара, нунын нерген шинчымашым чонжо пелен арала, ю вийышт дене полшен кертмыштлан ӱшана.
– Те шуко ий В.М. Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-ште пашам ыштен улыда. Ожнысо научный экспедиций-влак нерген шарналтыза. Тушто оҥай вашлиймаш-влакат лийыныт, очыни?
– Марий шанче институтышко мый 1975 ий мучаште пашаш пурышым да 2021 ий марте ыштышым. Аспирантур деч вара историй секторым вуйлатенам. Вара этнографий секторышто, этнологий отделыште тыршенам. Шанче паша-влакым возаш ятыр архивышке историко-архивный материалым погаш командировкылаш коштынам, этнографий экспедиций-влакымат эртараш логалын.
Икымше гана экспедицийыш миен толмемлан 52 ият шуэш. 1970–1990 ийлаште ятыр экспедицийым эртаренам. Шуко информаторжо яра жапыште гына огыл, паша годымат мыланна уло кумылын полшаш тыршеныт. Кажныжат могай-гынат у шинчымашым пöлеклен. Чылаштлан мый таче кугу таум каласынем, но вет нуно таче марте илен шуктен огытыл. Материалым йодыштмем годым эре ойленам: каласкалыме шомакда рвезе тукымлан шарнымашеш кодеш, юмынйӱланам уэш ылыжтыме годым полышым пуа… Тиде шомакем мый эре шарненам. Юмынйӱла рӱдерым ыштыме годым, мер але тӱҥя кумалтышлан ямдылалтме, тудым эртарыме годым карт, онаеҥ-влаклан шке шинчымашем шылтыде ойленам.
Чынак шол, экспедицийыште мо гына ок лий. 1973 ийыште, мутлан, Морко районысо корно воктен шогышо шӱгарлам ончалаш пурышым. Ужам, ӱдырамаш сорла дене шудым пеш тӱредеш. Мыйже шиждымын миен шогалынам да «тӱредат мо?» малдальым. А тудо пеш чот лӱдын колтыш, тоштыеҥ лектын шогалын манын шоналтыш ала мо… Илыше айдеме улмемым пален налаш, шӱгар ӱмбалсе ыреслам ончыктен, кö тыште кия манын йодышташ тӱҥале. Мый рат дене лудын пуышым. Тунам гына изишак лыпланыш да шке суртышкыжо унала ӱжын пуртыш… Тыгай примерым ятыр ушештараш лиеш. Информатор-влак 90 ияш гына огыл, 100 ийым эртыше-влакат лийыныт.
– Шкендан эн «йӧсын» шочшо, но варажым чоным куандарыше, вачӱмбач нелыт волен вочмыла чучшо паша лектышда нерген ойлыза.
– Тыгай пашалан 2005 ийыште савыктыме «Марийцы. Историко-этнографические очерки» тӱшкан возымо монографийым шотлем. Тудын ответственный редакторжо лийынам. Ты монографий пеш кужун возалтын, шуко гана уэш-пачаш тöрлаш логалын. Но книга калыклан келшен. Варажым тудым вес редактор-влак эше кок гана савыктен луктыныт.
– Марий калык нерген тымарте ятыр возалтын, шымлалтын, ынде уым почмо, кычал мумо нерген ойлашат нимомла чучеш. Тиде тыглай еҥын шонымаштыже, очыни. Этнологийыште мом эше келгынрак ончалаш, шымлаш кӱлешанлан шотледа?
– Шымлымаш пашан мучашыже уке. Эн кӱлешанлан таче марий-влакын тачысе илыш-кунышт нерген шымлымашым эртарымым шотлем. Поснак оҥай ыле рашемдаш, мом шона ялысе калык шке ончыклыкшо нерген, молан рвезе калык шочмо йылме, марий илыш-йӱла деч йӱкша да шочмо йылмым, юмынйӱлам палыдымылан кöра кузе шкенжым акла. Юмынйӱла радамымат кажне кундемыште возен кодаш кӱлеш. Илыш вашталтме семын у методологий, шымлыме йöн-влак шочыт, шинчымаш пойдаралтеш. Илен-толын, очыни, марий тӱвыра да Юл-Урал кундемысе калык-влак, финн-угор тӱня, тӱнямбалсе цивилизаций кокласе вашкыл нерген кумданрак шымлаш тӱҥалыт. Юмо отынын вияҥме корныжымат кумдан да келгынрак шымлыман.
– Сулен налме канышыште улыда гынат, яра огыда шинче вет?
– Изин-изин толашем. Теве ончылий «Эгерын шӱдырышт» венгр романым марлашке кусарышым. Кызыт Морко кантонын ик шӱдыржö – Семисола ялысе кресаньык Яйцов Пётр Николаевич – нерген очеркым возем. Ожно серыме пашам-влакымат савыкташ тӱҥалаш кӱлеш. Адакшым Ош Поро Кугу Юмын образшым келгынрак почын пуаш материал-влакым погышым. Мер пашан кузе кайымыжым, юмынйӱла традиционный тыннан вияҥ толмыжымат эскерем.
Мут толмашеш каласен кодынем. Юмо тыным вуйлатыше онаеҥ-влак айдеме чоным осал койыш деч аралыме пашалан шагал вниманийым ойырат. А вет чоным айдемылан Юмо пуэн. Колымекына, тудо Юмо декак пöртылаш тырша.
Айдеме чонлан кеч-могай еҥынат порылыкшо, келшен илаш тыршымыже шергырак. Тыгай айдеме дене илыше чон шкенжым пиаланлан шотла, вет тудо Юмо деке пöртылеш. Тыгеже онаеҥ-влак калыкым шукырак порым ышташ, шке илышыже, пашаже дене Юмын кумылжым савыраш, Юмын чапшым нöлташ туныктышаш улыт.
– Эртен кодшо жапыш уш дене пӧртылын, могай ий-влак утларак ностальгий манметым тарватат?
– Илышемлан öпкелымаш уке. Юмын кумылжо, полшымыжо почеш илышем эртен. Ача-ава, ешем, шочшем дечат Юмо йӱкшыктарен огыл, илыш корныштем шуко сай да поро туныктышо, йолташ-влак дене вашлийыктен, шанче да мер пашаштемат пиаланым ыштен, онаеҥ-влак дене кылым пеҥгыдемдаш полшен, тӱрлö пашаште, тӱрлö калык дене вашлийын кутырымо годым поро кумылым пуэн. Очыни, Юмын пуйырымо корныштем йомын коштмашем да почешем весе-шамычым вӱден наҥгаяш толашымем, айдемым Юмын шочшыжо семын пагалаш кӱлеш манме сугыньым мондымашем, шыдын мутланымашемат лийын. Тыгай шонкалымаш-влак кызыт чӱчкыдынак ушышкем толын пурат. Чыла тиде илыш. Мыняр илет – тунар тунемат.
Геннадий Сабанцев.
Фотом «Марий Эл» газет редакцийын архивше гыч налме
Юбилярын паша корныштыжо йыжыҥ-влак:
- 1975 ий 15 декабрьыште МарНИИ-ште археологий ден этнографий секторын изирак шанче пашаеҥже семын тыршаш тӱҥалын; 1982 ий октябрь гыч – тиде секторынак кугурак шанче пашаеҥже; 1983 ий гыч – историй пӧлкам вуйлатыше; 1998 ий гыч – этнографий, вараже этнологий пӧлкаште вуйлатыше, кугурак шанче пашаеҥ.
- 270 утла шанче пашам савыктен, тидын шотыштак – марий религий дене ныл книгам. «Религия народов современной России» (М., 1999), «Энциклопедия Республики Марий Эл» (Й.-О., 2009) тӱшкан ямдылыме книга-влакын ик авторжо.
- Тӱнямбалысе 10 утла конгресс ден конференцийлаште лийын. Республикысе «Йыван Кырла лудмаш» шанче-практик конференцийым вораҥдарыше.
- Росийысе гуманитарий шанче фондын полшымо грантан пашам шуктымаште ик гана веле огыл тыршен.
- 1990-шо ийла кыдалне «Марий ушем» регион-влак кокласе мер организацийым вуйлатен.
