4 ноябрьыште марий калыкын лӱмлӧ эргыже, кугыжаныш пашаеҥ, финн-угор тӱняште моткоч пагалыме да аклыме айдеме, уста писатель, драматург Николай Федорович – Миклай Рыбаковын шочмыжлан 90 ий теме. Йошкар-Олаште илыше Юлсер землячестве гыч Валериан Егоров, Римма Катаева, Иван Андреев, Алена Иванова да Юрий илыме пӧртшӧ пырдыжеш пижыктыме оҥашке пеледышым пыштеныт, шӱгарже дек миеныт.
15 ноябрьыште «ВийАр» регионысо тӱвыра кокласе кыл ушем Йошкар-Олаште, Усталык ушем-влакын пӧртыштышт, «Пӱрымашем – пиалан ӱмыргорнем» йыргешке ӱстелым эртарен. Пашам пырля ыштыше йолташыже-влак кугу пагалымашым налше туныктышыштым порын шарналтеныт.
Пектеевын шарнымашыже
М.Шкетан лӱмеш Марий калыкле драмтеатрын художественный вуйлатышыже Василий Пектеевын каласкалымыжым колышташ эреак оҥай: муткышылжат поян, ончал пелештал колтымыжат артист гаяк. 1980 ийыште Ленинградысе театр институтым тунем толмекыже, театрын режиссёржо Сарра Степановна Кириллова тудлан М.Рыбаковын «Чодыра мӱй» пьесыж почеш спектакльым шындаш пуэн. Самырык режиссёр вашталтылын, кӱчыкемдылын, умбакыже…
– Премьер пе-еш сайын эртен, спектакль деч вара Миклай Рыбаков кочмо-йӱмӧ ӱстелым поген. Ужам: нерже ала-мо вес семынрак коеш. «Вот, Василий, мане, мыйым тидын марте иктат тыге вускемден огыл ыле, мане». Шонем, нолнер улам, ынде мый денем кутырашат ок тӱҥал – уке вет! «Мокмыр» пьесыж почеш вес спектакльым шындышна, – Василий Александрович шарналтен.
Кӧ дене пырля пашам ыштет, кӧ деке полышым, ой-каҥашым йодаш коштат – чылажат ушеш кодеш. Жап эртыме семын тудо эн шергаканыш савырна. Марий калык коклаште кугу пагалымашым сулен налше айдеме нерген В.Пектеевын шарнымаш орлаҥгыже нимучашдыме. Н.Рыбаковын ушан-шотан койышыжлан, Москосо тӧра-влак дене кылым ыштен моштымыжлан кӧра театрын артистше-влаклан 12 пачерым налме нерген ойлымыжак – посна историй. Тидын нерген возаш кӱлеш, самырык тукымлан серен кодаш ыле…
Кум томан ойпого
2008 ийыште Ото» савыктыш пӧрт Миклай Рыбаковын ойпогыжым кум томыш чумырен луктын. Кугу пашам книган редакторжо – Марий Эл искусствын сулло пашаенже, поэт Альбертина Иванова – ыштен. Кумшо томысо ик ужышыш шарнымаш-влакым пуртымо. «Йыргешке ӱстелышке» ӱжмӧ-влак кокла гыч Римма Катаева (1992-1997 ийлаште Марий Эл правительствеын службыжын вуйлатышыже, 1998-2001 ийлаште республикын образований министрже ) «Мой хранитель судьбы», Николай Гаврилов (1984-1992 ийлаште МАССР-ын тӱвыра министрже, вара госсекретарь) «Мой учитель» статьялаштышт кугыжаныш кучемыште тӱрлӧ пагытыште тӱрлӧ должностьышто пашам ыштымышт годым Николай Федорович дене лийше кыл нерген возат. Вашлиймаш годым нуно родо-тукым финн-угор тӱням почмаште Н.Рыбаковын суапле надыржым эше ик гана палемдышт. 1993–1995 ийлаште Марий Эл президентын пресс-секретарьжылан, вара печать госкомитетым председательжылан ыштыше Иван Андреевын да молынат шарнымашышт Миклай Рыбаковлан пӧлеклалтше вес книгам чумырымаште негыз лийыт манын ӱшаныман.
Амстердамлан – у лӱмым
Миклай Рыбаков ош тӱня дене чеверласымыж годым 72 ияш лийын, тений 90 ийым темышаш ыле. А ме аклен моштенна мо пашам пырля ыштыме йолташым? Мом ыштенна ме тудым шарныме лӱмеш? Амстердам уремын лӱмжым вашталтен, тудлан Рыбаковын лӱмжым пуымо нерген Альбертина Иванован тымартеат тӱрлӧ вере ойлымыжым колаш пернен такшым. Мутлан, Писатель-влак ушемын погынымашыштыже. Но, марий манмыла, ойлымыжо ик пылышыш пурен да весыж гыч лектын каен, нимат тарванен огыл. «Тидым ышташ оксажат тунар огеш кӱл, вет тыште илыме пӧрт-шамыч уке улыт, органиаций-влакын адресыштым вашталташ нелылык лекшаш огыл», – чон вургыжын ойлен сылнымут оньыжан поэт йолташыже.
Амстердам – у сынан Йошкар-Олан мотор, сӧрал уремже, Миклай Рыбаков – марий калыкын пагалыме, аклыме еҥже, тугеже тудын лӱмжым ала-могай изуремлан огыл, а лач Изи Какшан серыште шинчыше уремланак пуыман. Марий кавасе мурызо турий поэтна Валентин Колумбын лӱмжым ола деч ӧрдыжтӧ шинчыше Звёздный микрорайонын ик уремжылан лӱмжылан гына манме гай пуымылан вожылын, ойганен кошташ огыл ыле…
Сай шонымаш шукталтеш мо – илена да ужына, манаш веле кодеш. Кӧ тидлан вашмутым пуа?
Шонымаш шукталтше!
Марий Элын тӱвыра, печать да калык паша шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовин ты йодышлан кызытеш тыгерак вашештен:
– Тендан шонымашдам министрлан намиен шуктем. Чыла келшен толеш гын, Йошкар-Оласе тӧнежыш йодмаш дене лекман, кагаз пашам тӱҥалман.
Илыш савыртыш тудланат пӱркыт гай тале айдеме пелен пашам ышташ йӧным пуэн. Чиновниклан ышташ тӱҥалмекыже, шке манымжыла, «Рыбаков шогалеш – тый почешыже ошкылат да тудын семынак оҥетым кадыртет», «иктаж-мо ок келше гын, капшым лӱҥгалтымыла ышта – вик умылет, ала-могай йоҥылышым тыҥге-туҥге ыштылат», – И.Садовинын шарнымаштыже Николай Федорович поро кумылан, айдемым аклен моштышо туныктышыжо семын кодын.
Лӱмжӧ ила
Лӱмлӧ айдеме шочынак лӱмлӧ ок лий. Тудым шочмо мландыже, коча-коваже, ача-аваже, йолташыже-влак, калыкше куштат. Юлсер кундем гыч Колька изашт (Николай Федоровичым тыге ойленыт) нерген поро мутым каласаш, тудым шарныме лӱмеш «йыргешке ӱстелым» чумырышо-влаклан таушташ Юлсер да Звенигово кундем гыч Е.Я. Никитин да тудын пелашыже Галина Андреевна, Л.И.Федорова, Л.Г.Шишкина толыныт. Ятыр ий Упшер школышто туныктышылан ыштыше Евгений Яковлевич (сын-кунжо, ӧрышыж дене Николай Федоровичлан келшен толеш) Майкын тукым нерген ойлен, а Галина Андреевна палдарен:
– 2019 ийыште Упшер клуб пырдыжеш шарнымаш оҥам пижыктенна. «Молан клубеш?» – йодыныт. Шочмо суртшо пытен, а тиде клубым Николай Федорович культур министр улмыж годым чоҥымо. Еҥгайна, Валентина Степановна, шуко-шуко фотографийым, медальже, удостоверенийже-влакым – икманаш, архившым мыланна пуэн. Ме клубыштына изирак тоштерым ыштенна.
Аралат – тугеже шарнат, шарнат – тугеже лӱмжӧ ила, тек курымешлан ила…
Корным почын
Чылан палемдышт, Н.Ф.Рыбаков ятыр еҥлан полшен, корным почын. Нунын кокла гыч иктыже – Роза Рябцева, 1975-1997 ийлаште Марий телевиденийын дикторжо. Тудат ӱмыржӧ мучко Николай Федоровичлан таум ыштен ила.
– Мыйым, ялысе ӱдырым, Марий филармонийын «Марий Эл» ансамбльышкыже конден. Мый тунам шочмо Морко районысо Шеҥше ял клубым вуйлатенам. Марий телевиденийын дикторжылан ышташ тӱҥалмекем, туныктен каласымыжым нигунамат ом мондо: «Марла ойлымет яндарын шоктыжо манын, тый кажне эрдене марла газетым йӱкын луд». Тылеч вара кызыт мартеат чыла марий газет ден журналым налам,– портретысе Рыбаковлан вуйжым савен каласен Роза Викторовна.
Рожын ката
Ончыктымо книгаште ик фотографий уло: Миклай Рыбаков ончылныжо рвезым кучен шинча. Йымаланже сералтын: «Кӧ пала, мом тудо тунам шоналтен, ала шке йӧсӧ йоча пагытшым шарналтен – рвезым парняж дене шкеж деке ӱжылдалын…» Башкирийыште лийше тиде историй нерген А.Иванова шке шарнымаш статьяштыже возен, толшо-влакланат уэш ушештарыш. Сцене воктене рожын катан рвезым ужмекыже, икшывын кӱсенышкыже 50 теҥгем шуралтен. Манын: «Кевытыште ботинкым нал». Ойлат, аваже эргыжым ончыч поньыж налын, но кузежым-можым умылымек, у йолчиемым чиктен шогалтен.
Тидым «Марий Эл» газет» предприятийын директоржо-тӱҥ редакторжо Александр Абдуловат сайын шарна, тунам тудо Н.Рыбаковын советникшылан ыштен. Тиде Пошкырт кундем Мишкан район Нерге школышто лийын.
Тудланат клрным почын
Ойлышна, Николай Рыбаковын «куштылго кидше» дене шуко еҥ кумда корныш лектын. Иктыже – Александр Абдулов. «Кугарня» газетын тӱҥ редакторжо деч кораҥдыме деч ончыч тудым шкеж дек ӱжыктен, йодмашым возаш яндар ош кагазым шуялтен. А.Абдулов шарналта:
– Умбакыже мом ышташ шонет? – йодын.
– Мый кызытеш ом пале, – манынам.
Тудо тунамак телевиденийыш пашаш каяш темлен.
– Йӧра, манам, каем, журналист уламыс.
Тыге телевиденийыште ышташ тӱҥальым, а ик ий гыч шкеж деке советниклан пашаш нале. Кугыжаныш паша гычат кораҥда, да тыгодымак уремышке луктын ок кудалте – шагал вуйлатыше тыге ыштен кертын.
1989 ий 21-23 майыште Йошкар-Олаште Финн-угор писатель-влакын икымше конгрессыштым почмо годым Венгрий гыч толшо уна трибуно гыч «Вӱдшӧ йога – серже кодеш» мурым мураш тӱҥалмекыже, чыланат ушненыт, шукышт шортыныт…
Миклай Рыбаковым шарныме вашлиймашке толшо-влак тиде муро денак чеверласышт.
Л.СЕМЕНОВА
