Мо ышталтеш сылнымут тÿняште
«Мо ышталтеш писатель ушемна дене?» статья почеш шонкалымаш
Чон вургыж лудым Геннадий Леонидович Сабанцевын «Мо ышталтеш писатель ушемна дене?» статьяжым. Сабанцев йолташ арам огыл «калык поэт» лӱмым нумалеш, тачысе кечын тудо марий поэзийыште эн тале поэт: жапым шижын мошта, пеш сайын воза, объективно акла. Тудын каласымыже але шылтален ойлымыжо (мыйын шотышто, мутлан) мылам пеш шерге. Ынде статьяште возымо почеш шонкалымаш.
Чынак, келшем, мемнан шуко ситыдымаш да йоҥылыш улыт. Нуным тöрлаш лиеш. Кÿлеш! Тыгаяк ситуаций, мыйын шонымаште, вес регионлаштат. А улыт регион-влак, кушто тидын дечат ударак, но мыланнаже шерге мемнан марий сылнымут пашана, садлан писатель ушемын пашаже нерген гына огыл, а тÿрыс марий сылнымут тÿняште мо ышталтеш, ончал лекман.
Марий сылнымут руш да тÿнямбал сылнымут, нунын вашталтмышт дене кылдалтын. А нуныжо илыш, экономике, политике, мер илыш дене кылдалтыныт. Шукынжо, мо сайын ужалалтеш, тугай жанр дене возат. Таче цензур уке – мом шонет, тудым возо. Оксат уло – кеч-мом печатле. Тиде эрык. А пашаже весыште: шкенжым пагалыше кажне писатель але поэт шке ÿмбакыже тугай ответственностьым налеш, кудыжо тудын лÿмжым нöлталын але шÿктарен кертеш.
Кÿлеш самырык, возаш тÿҥалше-влакым туныкташ. Ончыч системе лийын: школышто тунемше-влакым, кудыжо почеламутым, ойлымашым але заметкым возаш толаша, марий йылме да литературым туныктышо, моло тÿшка гыч ужын да ойырен моштен, тудым туныктен возаш. Мыйым Марий АССР-ын заслуженный туныктышыжо Зоя Сергеевна Сергеева кумылаҥден. Кажне школышто кок (кумытат) кружок лийын: сылнымут, юнкор да драматический. Тидлан ойыралтын шагат. Меже вет чылан тыгай кружок да «Ямде лий!» гыч «лектын» улына. Тиде системым молан пуженыт? Вашмут уке. Кызыт тидым уэмдаш ок лий мо? Лиеш. Кö чара? Нигö.
Мый шкемым кызыт кÿын шушо поэт, писатель, драматурглан шотлем (10 почеламут сборник, 7 поэме, 1 лирический трагедий, 1 драме, ойлымаш ден новелле да тулеч моло произведений-влак улыт. Толстойын традицийже почеш романым возем. Уда лийшаш огыл). Мöҥгыштö пеш чот шуко печатлалтдыме материал уло, кажныжым кидыш мыняр гана от кучо, мыняр гана от тöрлате! Тыге гына сай произведений шочеш. Шукерте огыл ик поэт ойла: «Мыйын уже 37 почеламутем уло!» Документым писатель ушемыш пуэн. Мом ыштет, тудлан тидат кÿкшыт.
Тидат уда ом ман, тек возат, тек пурат, тек тыршат. Куанаш кÿлеш: эше улыт! Марий сылнымутна ила, илаш тÿҥалеш. Тачысе «пеш сайын огыл» возен шогышо-влак, мастарлыкыштым таптен, вара тунем шуыт. Нунылан полшаш гына кÿлеш. Возышт, но калык ончык лукмышт деч ончыч кугу опытан поэт-писательлан ончыктышт ыле, иктаж-кöн ойжым колыштышт ыле… Мыланнат полшеныт. Мылам Валентин Осипов-Ярча, Вячеслав Абукаев, Василий Крылов, Мария Илибаева, Геннадий Сабанцев полшеныт. Уке гын, мый поэтшат лийын ом шу ыле дыр.
Чот шотышто: чотат кÿлеш, шукын лийына гын, изирак-шамыч, мемнам ужын, мемнан деке ушнымышт шуэш (тиде психологий). Кугу эҥер виян йога, шошо вÿдшор лÿшкен эрта. Осалже эрна, сайже, кузе Юл Каспий теҥызыш лектеш, тугак кугу писатель корныш лектеш. Мыйын темлымашем тыгай: писатель ушемыш пурымо деч ончыч кандидатым 1-2 ийлан ончылгоч пеҥгыдемдаш, тек ямдылалтеш, тиде жапыште 3 книгам огыл, а 13-ым печатлен луктын шукта. Тыгак кандидат шке направленийже дене тек наставникым ойырен налеш, а тудыжо тудлан полша. Тыге ышташ йöсö мо? Писатель ушемыш пурынетак гын, иктаж-можымак ыштыман дыр… Мый 2013 ийыште пуренам (47 ияш лийынам, 1978 ий гыч возем). Эре ÿжыныт, но мый «эше кÿын шуын омыл» манам ыле. Василий Васильевич Крылов «тылат пураш кÿлешак» манят, кöнышым. Писатель корычкемжымат Москваште, писатель ушемыште, эргым налын. Кызыт писатель ушем член улмем дене кугешнем: паша лектышем уло. Правленийыште ме пеш чот каҥашена: кандидатын 3 книгаже лийшаш, нуно Марий книга издательстве гоч печатлалтшаш улыт, мастарлык лийшаш да автор шкенжым сылнымут тÿняште чулымын ончыктен шогышаш. Адакшым произведений-влакын акыштат (духовно-нравственный, гражданский, гуманный да тм.) лийышт. Ӱчашена: мутлан, «калык» лÿмым кум изи вичкыж книга дене сулен налаш лиеш мо? Уке дыр.
Кузе Писатель ушемыш пурат? Кандидатлан лÿмлö писатель, поэт але драматург письменный рекомендацийым пуа, тугеже творчествыжым сайын палышаш. Садлан пурышыжым огыл, а самырык возышылан вуйын шогышыжым вурсыман чай. Мый рекомендацийым Игорь Поповлан, Любовь Абукаевалан пуэнам – йöршын ом öкынö. Нунат мый декем так огыл йодын толыныт дыр.
Ынде 56 ийымат темышым, возем шуко, возем удан огыл (шукыжо эше печатлалтын огыл, южо произведениемлан тÿжвак лекташ жап шуын огыл). Мылам пеш огеш келше южо еҥын «а ожно маститый писатель-поэт-влак улыт ыле» манын ойлымыжо, да эше тыге «многозначительно» шкеныштым ончал колтат. Но…Тунам вес жап лийын: аксакал-влак пеш кугу полыш да почёт дене иленыт, нуно властьым моктеныт, нунын книгаштым яра кугу тираж дене печатленыт, машинам налаш ситыше кугу гонорарым тÿленыт, пачерым, дачым пуэныт. Тыге огыл мо? Айда возо веле – чыла уло. Мый шкемын нерген южгунам шонем: эр гыч кас марте пашаште, мӧҥгӧ толат – ӱдырамаш сомыл, каныш кече уке гаяк. Мо кодеш? Возашыжат йÿд гына кодеш. Ала малаш, ала возаш. Да чылан тыге тыршат! Да мыланна памятникым шындаш кÿлеш! (Воштылам). А эше ойлат: «Молан возеда, марий йылмыже садак пыта». Ну, молодцы! Пеш кугу тау. Меже пеш тыршена, марий йылмым пытараш огына пу, шонем. Лÿмлö писатель, поэт, драматург-влакна деч тунемын шогена. Чавайн, Шкетан, Вишневский да молат! Могай чатка марий йылме дене возеныт! Могай мастарлык! Мый эре ойлем: нунылан кöра марий йылмына аралалт кодын. Мый келшем Геннадий Леонидович дене, сай произведений-влакым возыман, уке гын, вет воштылаш тÿҥалыт мемнам… Такшым историй вара шке шокте гоч колта, сайже кодеш да классикыш савырна, удаже мондалтеш да йомеш. Тиде закон.
Мый шуко жап туныктышылан, школ директорлан пашам ыштенам, садлан порядкым йöратем. Кÿлеш, мутат уке, Писатель ушемлан шке Пöртшӧ. Тушко толаш лийже кажнылан: самырыклан, шоҥгылан. Тиде тукым ден тукымыш куснен толшо кылым (преемственностьым) пуа. 2023 ий – Туныктышо да наставник идалык. Власть умылышаш: писатель, поэт да драматург-влак деч пеш чот шуко шога! «Художественная литература – это отражение жизни». Ну, ыштыза мыланна йӧным. Ала вара ме шуко йодына? Какшан серыште Чавайнын пӧртшӧ уло, вет ышташ лиеш ыле Литературный тоштер-пӧртым… Вет идейже, шонымашыже пеш сай. Теве Коми Республик гыч йолташна Литературный музейыштын паша опытшо нерген туге чот сайын каласкалыш! Межат вет тыге марий литературым да тудын историйжым нöлтен кертына. Ала у вуйлатышына мемнам колеш? Тиде так, йÿкын шонкалымаш.
Ынде республикысе литератур процесс нерген. Юмылан тау, тудо кая. Улыт писатель-влакнат, поэт ден драматург-влакнат. Сай критикна-влак уке улыт. Геннадий Леонидович дене адакат келшем: кызыт критик лияш йöсö. Критикым Марий кугыжаныш университет куштышаш, критиковатлаш шкалан сайын сылнымутым палыман, а тыгайже мемнан улыт? Улыт. Икмыняр ий Марий кугыжаныш университетыште кугыжаныш экзаменыште тыршышым: выпускник-влакын пеш сай шымлымаш пашашт-влак улыт, но нуно эре Чавайн, Шкетан, Илибаева да «кайыше-влакын», тӱҥ шотышто, илышыштым да произведенийыштым лончылат, пашашт тушакак лакемеш. Печатлаш ыле… Адакат системе кÿрылтеш. Писатель ушем вуйлатыше Светлана Дмитриевна кылым ышта гын, моткоч сай лиеш ыле. Вет Раисия Алексеевна Кудрявцева да тудын пелен тыршыше шанчыеҥ-влак моткоч сай профессионал улыт.
Чын, южо национальный республикылаште сÿрет эшеат уда. Мемнан «самырык-влакна» (тыште возаш тӱҥалше-влак нерген ойлем, нуно илалше ийготыштат лийын кертыт) возаш тунемаш öрканат. Мутлан, шкендым поэтлан шотлет гын, Пушкинын, Шекспирын да моло тӱнямбал да руш классик-влакын произведенийыштым кузе от луд да от лончыло.
Адакшым сайынак огыл возышо-влакшыланат эре кугу награде-влакым кучыктат. Калык кузе шона, тугеже тыге лийшаш. А вет ялысе кова-коча-влакшат мочол лудыт, вашла ойлат, чыла пален шогат. Мый ожнырак «почеламутым кӧ лудеш?..» манын шонем ыле, ужыт да «Иксанова, тидыжым кӧ нерген возенат?» йодыт. Садлан мом возем гынат, критиклан калыкым ужам, шÿкшÿн возаш намыс.
Писатель ушем вуйлатыше С.Д.Архиповалан таум гына ойлаш лиеш. Ончалза, таче тудын шке лӱмжӧ уло. А налеш да шуэн кая гын, тунам кӧ шке ӱмбакыже тиде пашам налеш? Нигӧ. Тыгай пашадарлан кӧлан кӱлеш тыгай кугу ответственностьым налаш?! Окса шагал, шылталат, вурсатат… Ме кертме семын полшышаш улына: кушто кӱлеш – тушто полшаш, кушто кӱлеш – ситыдымашым ончыкташ. Марий Элысе сылнымут мастар-влакше пеш уданжак огына иле: книганам печатлат, пайремыш почеламутнам лудаш ӱжыт, конкурс-влак эртаралтыт.
«Литератур илышнан лушкымыжо да мöҥгештмыже» манмаште келшем: кажне писатель, поэт але драматург таче «зависимый» (паша деч, начальникше деч, пашадар деч, политике деч), садлан могай вияҥме нерген ойлаш лиеш. Геннадий Леонидович критике нерген ойла, а мый весе нерген ойлем: изиш иктаж-могай кугу еҥым тÿкö але политикыш нерым шÿш – чечас луктын шуат. Мылам гын тиде пеш келша! Сылнымут произведенийлан тунар илыш материалым погаш лиеш! Гоголь, Салтыков-Щедрин, Островский, Булгаков, Мольер да моло классик марте кÿзен шуаш лиеш. Теве кузе самырык-влак кушкын кертыт! Но кызытсе тукым кид шокшым кергалтен пашам ыштен тунемын огыл, айсберг вуйышто шинчаш йӧрата. Марий съездыште темлымашым пуэнам ыле: Марий кугыжаныш университетыште ик ганаже почса литературный отделенийым, кеч ик ганаже туныктен лукса сылнымут пашаеҥ-влакым. Мастарлык шке семынже йылдыр-йылдыр огеш тол, мастарлыклан туныкташ кӱлеш. Тидат профессий. Да эше могай!
Лидия ИКСАНОВА, Россий писател ушем член.
