«Лӱҥгалтыш кавашке нӧлталтеш»
Провой вел гыч Геннадий Васильев ден Таисия Смирнован йоҥгалтарыме «Лӱҥгалтыш» мурыштым колдымо, тудын почеш чӱчкалтыдыме, эсогыл «Лӱҥгалтыш, лӱҥгалтыш кавашке нӧлталтеш. Лӱҥгалтыш, лӱҥгалтыш, шинчана вашлиеш» манын, шке семын мурыдымо марий еҥже укеат, очыни.
Чынак, тиде муро кажне мутшо да шкешотан семже дене чонышкак шыҥен пура да ушеш кужу жаплан лодемалтын кодеш. А эше шиждымын самырык пагытыш пӧртылта, ӱдыр-каче улмо волгыдо жапым, тыгак Кугече пайрем кечым шарныкта.
Г.Васильев ден Т.Смирновам мурым калык чоныш намиен шуктымыштлан мокталташ гына кодеш – нуно шке задачыштым сайын шуктеныт. Но, шкат паледа, ик мурат мут да сем деч посна огеш шоч. «Лӱҥгалтышын» сем озаже раш гын, мутым возышыжо пуйто чарша шеҥгелан кодын. Да мом шылташ, шуко авторын пӱрымашыже тыгай!
– Мурылан текстым возаш тӱҥалам манын, ик ганат шонен омыл. Шӱкалтыш Звенигово районысо Красногорский библиотеке пелен пашам ыштыше «Мушмарий сескем» клубышто лийын. Ик пайремлан презентацийым ямдылымем годым Таисия деч могай слайдым ышташ лийме нерген йодым, – каласкала «Лӱҥгалтыш» мурылан мутым возышо Людмила Семенова (снимкыште). – Тудо самырык годым клубыш огыл, а Шолэҥер посёлко мучаште верланыше куэрлашке лӱҥгалтышыште лӱҥгалташ коштмыж нерген чонжо юарлен, но тунамак кумылжо тодылтын каласкалыш. Тылеч вара лӱҥгалтыш вуем гыч лектын огыл… Марий йӱлам шымлыше-влак палат – мо тыгай лӱҥгалтыш. Шке жапыштыже мемнан деке культуролог Галина Шкалина чӱчкыдын коштын. «Лӱҥгалтыш – тиде кӱшыл тӱня, мландымбалнысе тӱня да ӱлыл тӱня», – манын тудо. Мут толмашеш, мемнан кундемыште колышын шӱгарышкыже кужу шӱртым колтат, тудым лӱҥгалтыш маныт… Икманаш, лӱҥгалтыш нерген почеламутым содыки возышым да «Мушмарий сескем» клубын черетан заседанийыштыже лудын ончыктышым. Тунамак Кугече лӱҥгалтыш нерген каласкалышым. Геннадий почеламутемым дискотекыште чӱкташ йӧршӧ мурылан келыштараш темлыш. Изиш вашталтыш, да теве тыгай муро лекте. Ончычшо ӧрынамат ыле: улыжат кок куплет, а калык, чынжымак, тудын почеш кумылын кушта. Вара, самырык пагытнам шарналтен, кокымшо, кумшо мурым возышна. Ынде адакат йодыт… Но мый поэт омыл! Мутлан, Марпединститутышто пырля тунемме йолташ ӱдырем Раисия Алексеевна Кудрявцева мыняр науко статьям возен! А мыйын почеламутем-влак кокла гыч улыжат кум муро шочын. Тиде вет Геннадийын пашаже, тудо савыртышым муэш! Таисиянат надырже кугу: тудо огыл гын, муро-влак тыге огыт йоҥгалт ыле.
Медучилище олмеш – Марпединститутыш
Ӱмаште 17 сентябрьыште Людмила Викторовна 65 ийым темен. Тышечын 32 ийжым школышто ӱдыр-рвезе-влакым туныктымо пашалан пӧлеклен.
– Ныл классым шочмо Пимъял ялысе школышто тунемынам, вара Шигак кандашияш школыш кусненам. Тудын деч вара йолташ ӱдырем дене коктын Йошкар-Оласе медучилищыш кайынена ыле, но документнам Красногорский посёлкысо 2-шо №-ан школыш наҥгаен пуэныт. Тидым сайын тунемше йочалан кыдалаш шинчымашым налаш кӱлмӧ дене умылтареныт, – туныктымо паша корныш шогалмыжым шарналта Людмила Викторовна. – Туштак икымше национальный классым почыч. Тунемше-шамычланат, туныктышо-влакланат моткоч неле ыле. Ме Шигак школышто икте-весе дене марла мутланенна, а тыште южо туныктышыжо тидым ышташ чарен. Мыланем – ончыкылык педагоглан – тиде моткоч сай урок лийын: школьник-влаклан шкем кучымо веле огыл, наций-шамыч кокласе кыл культурымат воспитатлаш кӱлмым умыленам.
Кыдалаш школ деч вара ӱдырын аваже – Ольга Васильевна – шочшыжлан чон почын манын: «Ӱмырем мучко колхозын фермыштыже неле пашам ыштенам, тыйже кеч тунем». Тыге Л.Горшкова (ӱдыр фамилийже) Марпединститутын филологий факультетышкыже «национальный школышто руш йылмым туныктышо» квалификаций дене тунемаш пурен.
Тунам институтышто мер профессий факультет лийын, да шуко студент тӱҥ специальность деч посна эше ешартышым ойырен налын. Людмила, мутлан, Валерий Александрович Пектеевын вуйлатыме театр отделенийыште тунемын да «Самодеятельный театр коллективын режиссёржо» квалификацийым налын. «Актёрын мастарлыкше» курсышто шинчымашым поген.
32 ий – йоча-влак коклаште
Институт деч вара самырык педагог Элнет кандашияш школышто руш йылмым туныктен да тӱҥалтыш класслаште кужемдыме кечын группыжым вуйлатен. 1980 ий шыжым Красногорский посёлкысо 2-шо №-ан школыш шочмо йылмым, руш йылме ден литературым туныкташ куснен.
1988 ий марте марий йылмым шочмо йылме семын национальный класслаште гына туныктен. Людмила Викторовна марий йылме велыш шӧрынрак ончымым шижын, но предметше деч кораҥын огыл, мӧҥгешла, шочмо йылме ден литератур программым тичмашнек шке семынже тунемын.
1989 ийыште регионысо школлаште «Автономный республикын йылмыже» программым пуртеныт, 1992 ийыште – «Калыкын историйже ден культуржо» программым.
– Программыжым пуртеныт, а туныктымо йӧнжым ямдылен огытыл. Адакат чыла материалым шке семын поген лончылаш кӱлын. А тидым кунам ыштет? Конешне, йӱдым! Поснак марий калыкын историйже да культуржо нерген шуко лудаш логалын. Куштылго огыл ыле, но мыланем калыкна дене кылдалтше факт-влакым пален налаш оҥай лийын, – каласкала Людмила Викторовна. – А эше марий йочам шочмо йылме дене мутланаш кумылаҥдыме, руш икшывым марий калыкым пагалаш туныктымо йӧн-шамычым кычалынам. Колышташышт оҥай, умылашышт куштылго лийже манын, урокышто темылан келшыше мурымат шагал огыл муренам. Тиде йӧнем «супершлягер по-марийски» манам да, мутлан, «Комарово» руш мурым «Ик арнялан марий мландыш – Провой велын Эҥервожыш – чоҥешталын каем мый шочмо-кушмо ялышкем…» марла келыштарен муралтем ыле. «Ветер с моря дул» руш мурымат «Школыш кайыман, школыш кайыман – мален кодынам, мален кодынам…» манын, марла йоҥгалтаренам. Ужынам, туныктымо тиде йӧнем йоча-шамычлан пеш келшен, лектышат куандарен.
Людмила Викторовна марий йылмым вияҥдыме вес йӧнламат кучылтын: драмкружокым вӱден, тӱрлӧ пайремлан пӧлеклалтше мероприятийлан сценарийым возен да тушко школышто тунемше веле огыл, йочасадыш коштшо ӱдыр-рвезе-влакымат, библиотеке пашаеҥ-шамычымат ушен. А мыняр йочам район кӱкшытыштӧ эртыше сылнымут конкурсыш ямдылен!
Шуко сайлан туныктен
– Людмила Викторовна дене Красногорский библиотекыш пашам ышташ толмем деч вара иктаж кум ий гыч палыме лийынна. Шкеже калык ончылно выступатлаш моткоч вожылынам… Людмила Викторовнам наставникемлан шотлем, тудо мыйым шуко сайлан: шкем калык ончылно кучаш, марла чын ойлаш, мероприятийлан сценарийым ямдылаш, эсогыл мураш, кушташ – туныктен. Тыгай жапат лийын: йоча-влакым Памашсола (Керебеляк) школышто эртыше Осмин лудмашке ий еда коштыктенна. Сылнымут произведенийлам марла лудаш туныктымо деч посна эше музыкальный номерлам ямдыленна. Мемнан программына эре эн поян лийын. Чылажат – режиссёр Людмила Викторовнан тыршымыж дене. Тудо поснак марий чонан шуко еҥлан, ты шотыштак Марий Эл Республикын калык артистше Игорь Актугановлан, кумда корныш пеҥгыдын шогалаш полшен. Кундемыштына илыше марий калыкым ончыко шӱкал колтымаште чот тыршен. «Мушмарий сескем» клубнажат тудын тыршымыж денак шочын да вийым поген. Людмила Викторовна – уста туныктышо, 2003 ийыште марий йылме кабинетше дене республик кӱкшытан конкурсышто кокымшо верыш лектын. Калыкын пагалыме еҥжым Марий калык погынышкат ик гана веле огыл делегатлан сайленна. Шуко награде, ты шотыштак «Россий Федераций образованийын почётан пашаеҥже» оҥыш пижыктыман знак, дене палемдалтын. 2011 ий гыч сулен налме канышыште гынат, тудо мыланна тачат туныктышо да наставник семын шергакан, – манеш Красногорский библиотекын вуйлатышыже Алевтина Семенова.
«Калыклан аклаш»
– Тиде мландыш унала веле толынна. Жап шуэш, да чыланат каена. А почешна мо кодеш? Шындыме пушеҥгына, чоҥымо пӧртна, ончен куштымо шочшына… А эше лишыл еҥем, палымем, тунемшем-влаклан шкем нерген сай шарнымашым кодынем. Неле лийын гынат, шке пашам кыртменак шуктенам. Таче мыланем калык ончылно нимынярат намыс огыл: йоча-влаклан эреак марий йылмым туныкташ тыршенам, культур ден йӱлам пагалаш сугыньленам. Мыят выпускникем-влак кокла гыч тынар артист, тынар туныктышо, тынар врач улыт манын кертам, но весым палемдем: школышто 32 ий пашам ыштымем жапыште ик тунемшымат ӱлыкӧ шынден, кокымшо ийлан коден омыл. Эсогыл уда койышан эн неле тунемшым, шке вием ден ушемлан эҥертен, ача-аважым тургыжландарыде, выпуск марте шуктенам. Тиде профессиональный сеҥымаш але весе – калыклан аклаш, – туныктымо паша корныжым иктешла Людмила Семенова. – А марий йылме ден йӱлам вияҥдыме шотышто теве мом ойлем: ача-авам вурсаш огеш кӱл, нуно шочшыштлан сайым гына тыланат, чылажат кугыжаныш дене кылдалтын.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
