Тӱрлӧ тӱсан Марий Эл
Эр ӱжара гаяк, шке калыкын кумылжым нӧлта
Российыште илыше финн-угор калык-влак кокла гыч чот шот дене эн шукын мордва, вара одо-влак улыт. Одо-влак тӱҥ шотышто одо-влак Касвел Уралыште илат. 30 наре процентше — Удмуртий деч ӧрдыжтӧ. Пытартыш перепись почеш, Марий кундемат 2000 лишке одо еҥлан шочмо верыш савырнен. Тӱҥ шотышто нуно Марий Турек район Карлыган кундемыште илат.
Карлыганлан негыз кок курым утла ончыч ышталтын. Легенде почеш, 1795 ийыште Озаҥ губернийын Цыпья велысе Карлыган ялже гыч одо пӧръеҥ кок эргыж дене тушко толын. Арборко эҥер дене кӱзен, кум памаш марте шуын да тушан илаш лакемын. Илаш кодмо вержым шке шочмо ялже семынак Карлыган манын лӱмден. Татар йылмыште тиде мут шемшоптыр манымым ончыкта. Историйын лаштыклажым шергалаш гын, 1859-1873 ийлаште тудо Малмыж уездыш пурен. 1882 ийыште Уржум уездыш кусареныт. Шке жапыштыже одо-влакын илыш йӱлашт дене палыме лияш манын, эсогыл финн-угоровед шанчызе Вихман лӱмын толын коштын. Возат, эн ончыч тушко керосин лампым намиен.
Таче Карлыган пелен чылт одо илемжат улыт: Изи Карлыган, Лом, Сизнер, Семеновко, Киселево… Моло ялыште одо-влак татар, руш, марий коклаште варналт илат. Одо-влак шкеныштын исторический шочмо верышт деч ӧрдыжтӧ илат гынат, йылмыштым, тӱвыраштым, йӱлаштым, койышыштым, вургемыштым арален коден кертыныт. Шукерте огыл Шернурышто эртыше «Шочмо вел — шӧртньӧ шепка» фестиваль годым тидым шке ужын кертынна. Тушко Карлыганысе культурно-спортивный комплекс пелен ыштыше, калык лӱмым нумалше «Зардон» фольклор ансамбль шке мастарлыкшым ончыктыш, одо калыкын у суртыш илаш пурымо йӱлаже дене палдарыш. Моткоч шкешотан, ойыртемалтше кугу коллектив. Конкурслык выступленийышт ик шӱлыш дене ончалте.
Ынде 41 ий лишке ансамбль шке мастарлкыше дене куандара. Одо калыкын муро ден куштымашыжым, йӱлажым, йылмыжым арален кодаш полша. Тудым шке жапыштыже ты кундемыште илыше, культурно-просветительный училищым тунем лекше да тышке пашаш толшо, одо йылмым сайын палыше тыглай марий рвезе Вячеслав Николаевич Алексеев шке жапыштыже шочыктен. Йочасад пашаеҥ-влакым чумырен да одо калыкын мотор койыш-шоктышыжым арален да пропагандироватлен толшо ансамбльым чумырен. Марлаш кусараш гын, «Зардон» манмыже «эр ӱжара» умылымашым ончыкта, а рушлаже «восход» лиеш. Тунам верысе озанлыкат лач тыге маналтын. Шым ий гыч коллектив калык лӱмымат сулен налын.
А 1996 ийыште Карлыганыште Одо тӱвыра рӱдер почылтын. Ты рӱдер чынжымак пашам сайын ышта. Калык йула дене кылдалтше тӱрлӧ пайремым эртара. Иктыжым «Гырон быдтон» але вес семынже Гербер маныт, мемнан Пеледыш пайрем семын шошо ага тургым деч вара эртарат, Кугечылан — «Акашка» , Роштлоан — «Портмаськон», Ӱярнялан — «Вой».
Кызыт ансамбль вуйлатыше деч посна кодын. Но коллектив тугак пашам ышта, арнялан кок гана погына, репетицийым эртара. Тыште ансамбльын балетмейстерже Алёна Леонидовна Семёнован да тӱвыра пӧртын пашаеҥже Валентина Ивановна Козлован чолгалыкыштым ончыктыман. Кажныже шке пашаштыже — професионал. Алена Леонидовна гын 1995 ий гычак тырша, мотор деч мотор куштымаш-влакым шында.
Ансамбльыш тӱҥ шотышто школышто тунемше, тыгак вуеш шушо ӱдыр ден рвезе, ийготан-влакат коштыт. 20 утла еҥ. Мо ӧрыктара: ансамбльын участникше-влак коклаште руш, марий, татар, одо улыт, но нуно чыланат одыла мутланат, мурен-куштат. Репертуарыш марий, татар, руш муро-куштымашымат пуртеныт. Тыгай программе оян репертуар дене выступатлен кошташат оҥайрак, верлаште калык сайын вашлиеш, ойлат шкешт. Пытартыш жапыште ансамбль Татарстаныште шуко выступатла.
Тений коллектив уэмын. Школышто кугурак класслаште тунемше-влак шинчымашым умбакыже нӧлташ каеныт. Но у тукымат макым ок пу, палемдат вуйлатыше-влак. Фестивальыш 19 еҥ миен ыле. Гармонистшым поснак палемдыме шуэш. Дмитрий Яковлев шкеже луымшо классыште тунемеш. Музыкальный школышто заниматлен. Ава-ачажат ансамбльыш коштыныт. Шкенжымат чолга участник манаш лиеш. А кузе шкенжым сценыште куча да гармоньжым шокта!
Каласаш кӱлеш, ансамбльыште икмыняр династийым ончыкташ лиеш. Шке мастарлыкыштым, йӱлаштым ик тукым вес тукымлан пуа. Лач тыге калык тӱвыра аралатеш огыл мо?
Участник-влакын вургемышт сылне. Шкеныштын ойлмышт почеш, кова-коча-влакыным налын, уэмден сылнештарат. Тыгодым кажне детальжым шотыш налыт. Мутлан, участник-влак таҥастарышашлан марлан кайыше ӱдырамашын да вуеш шушо ӱдырын вуйчиемыштым ончыктыльыч. Марий ӱдырамаш-влак семынак вургемыштышт шийым шуко кучылтыт, кеч сценылык вургемыш кызыт шийлан келыштарыме моло наста дене алмаштеныт. А фестивальыште ончыктымо у суртыш илаш пурымо йӱлам ынде ансамбльын репертуарышкыжат пуртеныт. Тыгак одо сӱан йӱламат концерт годым сцене гыч ончыктат.
Светлана Носова.
Снимкылаште: у суртыш илаш пурымо йӱлам ончыктымо годым; вуйлатыше-влак, гармонист Д.Яковлевын шокта; одо ӱдыр-влак.
М. Скобелевын фотожо.
