Эртыше рушарнян Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общине Марий калык йӱла тӱэмын (тӱэм – школ. Ӱпымарий (В.М.Васильев). Марий мутэр. Моско, 1926) черетан занятийышкыже калык медицине йӧн дене эмлыше Виталий Головиным ӱжын. Тудын дене ме газетыштына эртыше идалкыште лекше пытартыш номерыште палдаренна ыле. Но вашлиймаш деч вара шке шонымашем каласаш кумыл лекте.
Тыгай йӧн дене эмлен кертмылан шукыж годым огына ӱшане. Содыки элыштына традиционный медицине пеҥгыдын вияҥеш. Туге гынат ты йыжыҥымат огеш шӱкал — «Россий Федерацийыште граждан-влакын тазалыкыштым аралыме негыз нерген” федеральный законын “Калык медицине» 50-ше №-ан статьяже тудын дене пайдаланаш йӧным пуа. Тудын дене келшышын калык медицине – тиде айдеме тукымышто пеҥгыдемдалт шушо эмлыме йӧн. Негызше — тазалыкым шымлен, шинчымашым, моштымашым да погымо мастарлыкым шотыш налын тӧрлымаш. Тыге эмлаш ямдылалтшын келшыше образованийже лийшаш.
Марий Элыште калык йӧн дене тӧрлышӧ-влак шагалын огытыл манмым шукын палат. Эсогыл Российысе тӱрлӧ регион гыч икте я вес мужедшым, палышым кычалын толыт. Но мо оҥайже, тӱҥ шотышто шкем шке эмлаш тунемаш шонымаш дене огыл, а эреак мужедаш, ончыкылык илышым пален налаш. Тидым кок ий ончыч «Национальный акцент» савыктышын «Российские стереотипы: марийцы колдуют, а осетины такие красивые» статьяжат пеҥгыдемден ыле.
Сокыр шочшо эргылан юмо йырым-йырысе пӱртӱсын сылнылыкшым тӱрыс ужын илаш пӱрен огыл. Но Виталий Фёдорович тудым пылышыже, чонжо, кӧргӧ вийже дене шижаш тунемын. Поро ден осалым изинекак ойырен мошташ тӱҥалын гын, айдемын чержым пӱртӱс вийым да научный медициным шотын налын эмлаш тунемаш жап кӱлын. Эше самырык пагытыштыже рвезе Киров да моло кундемыште илыше марий мастар-влак деке эмлыме секретым пален налаш коштын. «Мӱшкырым туржеш», «кидшерым куча» ойысавыртыш-влак мыланна палыме улыт. Тидыже лачак калык медицине манме радамыш пура. Марийын тудо лийын да уло.
А кызытсе пагытыште чыла шинчымашым, моштымашым науко могырым ончен аклыман. Лач тиде корнымак ойырен налын Виталий Фёдорович. Палемдымыж почеш, марий эмлыме йӱла (марийское ведическое целительство) пӱртӱсым эскерен, шымлен илымылан кӧра лачак калыкыште шочын. Манмыла, сарзе тукымлан кок арня дене массажым ыштыкташ жап уке. Сандене кугезына-влак микромассаж манме йӧным кучылтыныт. Марий массажлан В.Головин 86 ияш ковай деч тунемын. Секретшым кӱчык жапыште почын пуымыжлан Виталий «Тиде чыла?!» манын йодын. Ковай вашештен: «Ушет уло гын, ушыш пыштет, уке гын, кушко пыштет?» Вес ойжат ӧрыктарыш. Марий-шамыч кидшерым кучымо 27 верым (точкым) палемденыт. Тыгайже моло калыкын ятырлан шагал.
Виталий Фёдоровичын эше ик шонымашыже вуйым пудыраташ таратыш: китай, араб, индий, еврей калык-влак семынак марий-шамычат таче марте шке йылмыштым, йӱлаштым арален коденыт, эсогыл шке юмыштлан кумалыт. Тидыже шкенам вес семынак аклаш туныктышаш огыл мо?
Вашлиймаш кум шагат утла шуйныш. Ятыр йодышлан вашмут лие. Теве, мутлан, массажым ыштыше ӱдырамаш мане: «А кузе еҥ деч налме чер деч утлаш? Тудо кид гоч вонча вет…». «Чер – осал огыл. Тудым юмо айдемылан йӧратенак пуа, илыш корныжым тӧрлаш, чынже дене ошкылаш…», — лие вашмут. А айдеме такше шочынак таза да илымше курымыштыжо тӱрлӧ черым, осалым поген ситарен, нигузе чын корнышкыжо лектын ок сеҥе гын? Эрдене кынелын мушкылтмо деч вара юмылан пелештыман: «Мыланем…. (тургыжландарыше йодышым шындаш) мом ышташ кӱлеш?» Тылеч вара кок минут йӧршын шып, шонкалыде шогыман. А кастене малаш вочмо деч ик шагат ончыч тидлан лу минутым ойырыман. «Тиде …. (йодышым) тӧрлаш мый мом ыштынам?» Тыгодым вашмутым кычалман огыл. 2-3 кече, тылзе гыч тудо шке лектеш. Тыгай ой-каҥашым темлыш В.Головин.
Южгунам кастене йӧршынак мален колташ ок лий. Вуйышто могай гына шонымаш ок пӧрд. Чоннам пачаш-пачаш туржына… Тыге ме тазалыкланна эҥгекым ыштена. Виталий Фёдорович капкылыштына уто вий (энергий) кодын да, сандене тыге, манеш. Кумалтыш мутышто «эр ӱжара», «кас ӱжара» ойсавыртыш-влак улыт. Лачак эр ӱжара деч вийым налын, кечыгут илена, пашам ыштена. А уто вийым, черым, нелытым ты кече почешак кас ӱжара дене пырля колтыман. Манмыла, эрдене ме вийым налына, кастене пуэна (энергообмен).
Эмлызе марий кумалтыш, жаплыме юмо-влак, вӱд, шем тӱня да моло шотыштат шке умылымашыж дене палдарыш. Тудо марлат, рушлат яндарын, кӱлеш терминым калыклан лишылын, науко могырымат умылтарен кутыра. Марий эмлыме йӱла нерген статьяже йот элыштат савыкталтын. Российысе коллегыже-влак коклаште пагалымашым сулен. А эн тӱҥжӧ – еҥ-влакын кап-кыл, чон тазалыкыштым шочмо калыкшын эмлыме йӱлажланат эҥертен эмла.
С.Пехметова
