Чонлан моткоч каньысыр, кунам сакыр диабет дене изи йоча орлана. Тыгай икшыве, манмыла, кок пачаш шере лиеш. Йодыш лектеш: ньога диабет дене молан черлана? Черланаш тӱҥалмым мо палдара?
Кузе тыге?
Эндокринологын изи йочалан «сакыр диабет» диагнозым шындымекыже, ача-ава-влак вигак ӧрын йодыт: «Кузе тыге? Молан кочмо кажне калорийым шотлыктышо коштан чер дене лашымак мемнан шочшына черланен? Могай йоҥылышым ыштенна? Шке жапыштыже вес семынрак савыралына гын, тидын деч утлена ыле мо?»
Чынак, диабет могай амал дене изи йочам авалта. Тидын шотышто традиционный медицинын ик вашмутшо уло мо? Чаманен палемдыман, уке. Но тыште кугу верым налше кок факторым шукертак рашемдыме, тиде – йырым-йырысе среда да наследстве.
Тиде мо нерген ойла? Лишыл родыжо-влакын ала-кунам черланымыштлан кӧра икшыве диабет дене черланен кертме тӱшкаш пура лийже. Тидын дене келшышын, врач тудлан тыгай диагнозым шындышашак мо? Конешне, уке. Тыгодым диабет йочам авалта мо – вашешташ неле, чылажат йырым-йырысе средан факторжо дене кылдалтын. А тиде мо тыгай?
Тымарте палемдыме гыч умылаш лиеш: икшывылан сакыр диабет дене черланаш амалым йырым-йырысе средан факторжо ден генетике ыштат. Сандене чӱчкыдынжӧ тыгеат лиеш: йыгыр йоча гыч иктыже диабет дене черлана, кокымшыжо, генже начар гынат, чылт таза кушкеш.
Тугеже йырым-йырысе средаште черланаш мо амалым ышта? Тиде:
— стресс (хроническият, пӱсат). Шукышт йоча стрессым ок чыте манын шонат, вет тудо пашаш ок кошт, сурт кокласе порядке, оксам ситарыме шотышто мойн огеш тургыжлане, пошкудо дене огеш туманле… Но, чаманен палемдыман, йочалан стрессым чыташ шуко амал уло. Мутлан, йочасадыш кошташ тӱҥалше, икымше классыш тунемаш кайыше икшывын сакыр диабет дене черланымыжым ик гана веле огыл рашемдыме. Кугу рольым ешыште вурседылмат, икшывым чарныде гаяк титаклымат модыт. Теве молан йочам чын воспитатлаш кӱлешан;
— токсин. Таче циклогектадин, стрептозоцин гай химический агент-влакын инсулиным ыштен лукмаште участвоватлыше панкреасын клеткыжлан зияным ыштымыштым 100 процентлан пеҥгыдемдыме. Тидымак шотыш налын, икшывым тыгай ушалтмаш деч тораштырак кучаш тыршыман;
— кочкыш. Икшывылан изинекак йытыра, йылгыжше да шодыртатыше материалыш вӱдылмӧ, нимогай пайдадыме, тыгак тӱрлӧ тамым ешарыше да вияҥдыше, нугыдемдыше, Е-ушалтмашан вещества, эмульгатор дене ямдылыме тутло кочкышым чӱчкыдын пукшеда гын, пӱрымаш дечын шочшын тазалыкше шотышто нимо сайым ида вучо. Ончыкыжым, «молан?» манын, врачын ик кабинетше гыч весыш куржталашда логалеш. Тылеч посна йочам искусственно пукшымо йӧнат варажым диабет дене черланаш амалым ыштен кертеш, вет кызытсе вартышын составыштыже ушкал шӧр аллергенлан шотлалтеш да аутоиммунный реакцийым ышта;
— вирус. Инсулин дене кылдалтше диабетын вияҥмыжлан Коксакин, Эпштейн-Баррын, echo, паротитын, краснухын вирусышт да молат амалым ыштат.
Йочан диабетше але идиопатический, але аутоимммунный лиеш. Кокымшыж шотышто чылажат раш: панкреасын бета-клеткыже-влак таче кечылан чарен шогалташ лийдыме процесс дене локтылалтыт. Тыгодым икшывын вӱрыштыжӧ тирозинфосфатазлан, бета-клеткылан, декарбоксилазын глутаматшылан, инсулин ваштареш антителам муаш лиеш.
Чаманен палемдыман, идиопатический диабетын патогенезшым эше рашемден кертме огыл, но тыгодым теве мом пален налме: тыгай годым островковый манме клеткылан аутоиммунный агрессий уке, тугеже вӱрыштӧ специфический антителат уке. А амаллан I типан сакыр диабет шотлалтеш.
Сакыр диабет дене черланыме чумыр случайын 10 процентше I тип дене кылдалтын. Тыгай уверат уло: айдеме экватор деч мыняр тораште ила, черланен кертме лӱдыкшыжӧ тунар кугу. Тыгодым ешыште тыгай черан уло гын, тиде лӱдыкшӧ кок пачаш кугемеш.
Но южгунам, тыгайже пеш шуэн лиеда гынат, икшыве I типан сакыр диабет дене начар наследственность деч поснат черлана. Тидыже нормальный генын ДНК молекулыш посна радам дене верланымыж дене кылдалтын.
Мо шижтара?
Кугыеҥ ден илалше-влаклан шындыме «II типан сакыр диабет» дене таҥастарымаште йочан диабетше пеш писын вияҥеш. Икшыве икмыняр кече але арня гычак тиде коштан черын тарзыже лиеш да тудын дене ӱмыржӧ мучко орлана. I типан диабет годым инсулин тунаре шагал – организмыш кочкыш дене логалше глюкозым ткань-влак эсогыл кучылтын огыт керт, да клеткын вийже пыта. Глюкозын укежлан кӧра организм вийым погымо топливе шотеш коя шапашым кучылтеш, да пеш шергакан процесс пашам ышташ тӱҥалеш.
Коя шелышталтмылан кӧра ацетон ден кетоновый манме тела погынат. Нуныжо айдеме организмым, поснак вуйдорык клеткым аяртат. Кетоновый телан утыждене погынымыжлан кӧра йочан организмже шопа, да кетоацидоз вияҥаш тӱҥалеш. Тыгодым икшывын черланыме икымше палыже-влак койыт.
Фермент системын тичмашын вияҥын шуктыдымыжлан кӧра йоча организм кетоновый тела дечын кӱчык жапыште утлен огеш шукто. А жапыштыже да кӱлын эмлалташ огыл гын, тудо шукемын гына толеш. Тыге кетоацидотический комо вияҥеш, а тидыже тӱням умылаш гына тӱҥалше изи айдемын организмыштыже чер вияҥме пытартыш этап лийын кертеш. Лач тидым ача-авалан ужын шукташ да шочшым врач деке наҥгаяш кӱлешан. Инсулинотерапийым жапыштыже тӱҥалме дене пагарйымал тун кодшо инсулиносекреторный пашажым мыняр-гынат арален кодаш, бета-клеткын пытен толмыжым эркыштараш лиеш.
Тӱҥ пале-влак
Икшывын сакыр диабет дене черланымыжым шижтарыше тӱҥ пале-влак:
- умшаж гыч ацетон ӱпш лектеш;
- сайын кочкеш гынат, кенета каҥгештеш;
- чот пӱжалтеш;
- вий ситыдымылан, ал кайымылан вуйым шиеш;
- чӱчкыдын шалеш (тидыже йӱдым энурез семынат палдырнен кертеш);
- эре гаяк вӱдым йӱэш;
- инфекциян тӱрлӧ чер дене чӱчкыдын черлана;
- кочмо деч вара шкенжым начарын шижеш.
Ацетон ӱпш икшывын вӱрыштыжӧ кетоновый телан погынымыжлан кӧра лектеш. Тидым кажне ача-авак жапыштыже шижын ок шукто, сандене осал черын вес палыжым шотыш налаш кӱлеш.
Сайын кочкеш гынат, икшыве шинча онченак каҥгештеш: глюкозо клетке марте миен ок шу, коям кучылтмо процессат изи огыл рольым модеш. Тиде амаланнак кӧра йочан эре гаяк омыжо шуэш, вийже йомеш. Но аппетит тугаяк сай лиеш, молан манаш гын вуйдорыкыш сигнал толеш: клетке кӧргыш глюкозо огеш логал.
Йоча шуко йӱэш, молан манаш гын шуко сакыран клетке гыч вӱдым шупшын лукмылан кӧра ткань-влак кошкат. Тидак икшывым чӱчкыдын шалыкта. Тылеч посна гипергликемий вергын канальцевый системыжым аярта.
Йоча организм вӱрыштӧ погынышо токсин деч кертмыж семын утлаш тырша:
— пӱжвӱд дене, утыждене пӱжалтын;
— шондо дене, диурезым кугемден;
— шӱлыш дене, – теве тышечынак черлын умша кӧргыж гыч лекше ацетон ӱпш.
Иммунный системын лушкыдеммыжлан кӧра икшыве икте-весым алмаштылын авалтыше инфекциян чер дечын нигузеат утлен огеш керт. Тидыже грипп инфекцият, фурункулёзат, кандидозат, молат лийын кертыт.
Сакыр диабет дене черланаш тӱҥалме икымше пале-влакым шотыш налде кодаш гын, жап эртыме семын йоча палынак лунчырга, вакшыш гыч нелын кынелеш, нечкышлана… Икшывын аппетитшат йомеш, тымарте йӧратен кочмо кочкышыж деч йырна, южгунам эсогыл укшинчеш, кочмо деч вара мӱшкыржӧ коршташ тӱҥалмылан вуйым шиеш. Чыла тиде кетоацидоз але эсогыл прекомо вияҥме нерген ойла. Варажым йоча вуйушыжым йомдара, комыш кая да тушечын лекдеат кертеш.
Инсулинотерапийлан жапыштыже эҥерташ огыл гын, йочан сакыр диабетше теве тыгай сӱретым почеш. Но чылажат тынарак шучко огыл, вет черым эмлаш пеш сай средстве уло, тиде – инсулин. Ожно тидын нерген шоналтенат кертын огытыл, а I типан сакыр диабет дене орланыше йоча-влак организмын токсин дене нелын аяргымыжлан кӧра просто коленыт.
Тек диабет деч йӧршын эмлаш огеш лий, тек ӱмыржӧ мучко инъекцийым ышта, но тӱҥжӧ – икшыве ила, иктаҥашыже-влак семынак кушкеш да вияҥеш, илышыштыже икте почеш вес шонымашыжым шукта, йоҥылыш лиеш, тудым тӧрлата, йывырта да тыгодымак, мутат уке, шке сеҥымашыж дене ача-аважым, лишыл еҥже-шамычым куандара.
М.ИВАНОВА
