Марий Турек районлан – 100 ий
«Алексия» ООО
«Ужалена гын, сайым гына»
Марий Турек районын ик эн тӱҥ амалкалчыже, да тидым кокытеланыде ойлаш лиеш, Нина Сергеевна Морозовалан тенийысе шошо кум пачаш лӱмгечан ыле: шканже 75 ий, эргыжлан 50 ий да предприятийжылан 30 ий теме. Да тиде – шочмо районжылан 100 ий темме идалыкыште. Сандене тыгеат манаш лиеш: тудлан ты идалык ныл пачаш пиалан.
Предприниматель огыт шоч, предприниматель лийыт. Да чӱчкыдынак – вучыдымын. Марий Турек районысо Аимке ялын ӱдыржӧ Нина Сергеевнат иктаж-кунам предприниматель лиям манын шоналтенат огыл докан. Марий Купто кандашияш школышто 13 ий марий йылме ден литературым туныктен, а пытартыш ийлаштыже эше завуч лийын. Но пужен ыштыме пагытын шӱлышыжӧ школ илышыштат туныктышо-влак кокласе кылым пужен, тудым коден каяш таратен. Кум ий наре шочмо ялыштыже тыглай кевытчылан, а вара Марий Куптышто кевыт вуйлатышылан ыштен. Лач ту жапыште тудым «Рассвет» колхоз вуйлатышын коммерческий паша шотышто алмаштышыжлан ӱжыныт. Озанлыкын кевытшым почын, торгайыме пашам виктарен колтен, тудым пайдам пуышыш савырен. А вара…
– А вара шоналтышым: молан шке семын пашам ыштен ончаш огыл? 1994 ийыште изи предприятийым шочыктен, бизнес пашаш ушнышым, – каласыш предприниматель Н.Морозова.
Тылеч вара кушто гына тудын кевытше-влак почылтын огытыл: Марий Турекыште, Кугу Карлыганыште, Мариецыште, Арборышто, Марий Куптышто, Марий Пыламарийыште. Тыгай кугу кумдыкышто кевытлам кучаш да тушко сатум шупшыктен шукташ – манаш веле. Но те кевыт-влакын лӱмышт нерген шоналтенда? Кугу Карлыганыште – «Александр», Марий Турекыште – «Алексия» ден «Катерина», Мариецыште – «Дмитрий»… Мо нерген нуно ойлат? Александр – Нина Сергеевнан эргыже, Александр ден Лилия шочшыжо-влакын лӱмыштым ушымо негызеш «Алексия» шочын (вара тудо тыгак бизнес предприятийын лӱмышкыжӧ савырнен), Катерина – эргыжын ӱдыржӧ, Дмитрий – ӱдыржын эргыже… Шочшыжо ден уныкаже-влакын лӱмыштым кылден тудо шке бизнесше дене. Да лӱмыштым веле мо, шкеныштымат…
Но Лилия ӱдыржӧ тора кундемыш марлан кайымыж деч вара ты паша деч вашке торлен гын, Александр эргыже аважлан тӱҥ эҥертыш лийын. Марий политехнический институтым тунем пытарымеке, эргыже районысо администрацийын ялозанлык управленийыштыже изишак инженерлан ыштен шуктен. Армий деч вара тӱрыснек аважлан полшаш тӱҥалын – техникым шотыш кондымылан, чоҥымо да олмыктымо пашалан мутым кучен. А ӱдырым налмеке, Ирина пелашыжымат ты пашаш ушен. Тыге аван тӱҥалме бизнес еш бизнесыш савырнен.
– Но тидым ышташ куштылго лийын огыл. Кевытым почшашлан я тошто зданийым олмыкташ, я уым чоҥаш пернен. Теве Кугу Карлыган пекарньымак налаш. Ончыч райпон, вара ПМК-н пайдаланыме ты оралте йӧршын шемем пытыше ыле. Вет тудо мландышӱй дене пашам ыштен. Сандене уэмдаш да газ дене ыштымашке кусараш пернен. Пырдыжым плитке дене ковыжлышна веле – ой лекте: «Айста, пекарньыштына клендырымат кӱэшташ тӱҥалына». Тошто оборудованийым верештын, вес район гыч кондышна. Но кугу улмыжлан кӧра пырдыжым рончен гына тудым пуртен кертна. А икмыняр жап гыч тыгак у дене вашталтышна. Ешартышлан пекарне зданийыштак «Александр» кевытым почна. Туштат шуко паша ышталте – у оборудованийым налын шындышна. Да моло вереат тыгак пужен ышташ логале. Чыла тиде пашам Александр эргым шуктыш. У кевытламат иктым веле огыл чоҥыктыш – Киселевыште, Марий Пыламарийыште, Марий Куптышто, – радамлен нале Нина Сергеевна.
Але теве Марий Турекыште «Алексия» сатулымо пӧртым нӧлтен шындышт. Тыге озаватын шукертсек шонен коштмыжо шукталте. Тудо кум пачашан: ӱлнӧ сурт кӧргыштӧ кучылталтше сату, покшелне кочкыш продукт, кӱшнӧ трикотаж изделий ужалалтыт. Воштончышан тувраш, окнасе сӧрал чарша вигак шинчалан пернат.
– Ме молын семын поставщик-влакын сатум конден пуымышт дене гына огына серлаге, а шке ойырен налын кондена. Кочкышымат, промышленный сатумат. А ойырена гын, сай качестваным гына. Тӱҥ шотышто эреак ик оптовик-влак дене ыштена, да нуно мемнам палат, сай сатум гына темлат, акыштымат иземдат. Санденак меат акым утыжым огына кугемде. Тидыже налше-влаклан келша. Теве трикотажнам эсогыл ола гыч толшо-влак налын каят, вет мемнан дене тудо щулдырак да Российысе фабриклаште ыштыме гына, а ала-кушеч кондымо огыл. Ты пашалан Ирина шешкым вуйын шога, мыят полшем, – каласыш Нина Сергеевна.
Шешкыже промсатум ситарыме корным ойырен налын. Чием деч посна куэмым, шӱртым конда. Тыгай сатужо утларакше тылеч тораштак огыл «Катерина» кевытыште ужалалтеш. Туштак ателье уло, кок ургызо ышта. У пашаеҥ толмо деч вара сомылышт палынак вияҥ каен. Эсогыл вес район гыч марий тувырым ургыкташ толыт.
Озавате эше ик шонымашым шукертсек кӧргыштыжӧ кучен. Кугу Карлыган ялыште пекарньышт уло гын, район мучко шке кевытыштлан киндым тудак ситарен шога. Эше клендырышт калыклан келша, тудым олашкат ужалаш колтат. Моло тутло кочкышымат тыглаяк да йодмо почеш кӱэшт луктыт. Да чыла тидым пекарне воктенысе кевытыштышт шокшынек ужалат. Но моло вере намиен шуктымешкышт тудо садыгак йӱкша. Сандене район рӱдыштат кызытсе жаплан келшыше «Шокшо кинде» пекарне-кевытым почыныт.
– Тусо пашаеҥ-влак эрдене ныл шагатланак толыт да кевыт почылтмеш тӱрлӧ сийым кӱэшт ямдылат: кугу да изи когыльым, шокшо кинде ден изи булкым. Падыштыме чыве шыл да пареҥге дене когыльым (курникым) ышташ тӱҥалынна. Тудо почылтшат да петыралтшат лиеш. Налшылан уржа ложаш йӧре нӧштылмӧ коман шыл да пареҥге когыльо утларак келша. Пӱчкедыме кол дене ямдылымымат (рыбникым) йӧратат. Олма, ковышта, кешыр дене ыштыме ончычсылак кумылым савыра. Пареҥге дене перемеч – изиат, кугуат – шуко ышталтеш. Конфитюр дене кугу когыльым, пиццым йӧратен налыт. Ассортиментна эреак пойдаралтеш, качествына саемеш. Кок пекарньыштынат киндым коча-кова деч кодшо рецепт почеш, нимогай уто ешартыш деч посна, кӱэштына. Санденак тудо тутло лиеш, эсогыл Параньга вел гыч тышке налаш коштыт, – кумылжым почде ыш чыте «Алексия» ООО-н директоржо.
Нина Сергеевна «Рассвет» колхозын кевытшым почмо гыч коммерций пашалан кумылаҥын гын, ту кундемысе Марий Куптышто шукерте огыл ыштыме у кевытыштымат «Рассвет» манын лӱмден. Да мо оҥайже, кызыт тушто Лилия ӱдыржӧ пашам ышта. Тудо тора кундемыш марлан кайымыж деч вара еш бизнес деч торлен ыле, но ынде шке шочшыжо-влак дене мӧҥгӧ пӧртылын да угыч ты пашаш ушнен. Аважын ойлымыж почеш, ӱдыржӧ ты кевытыште ышташ тӱҥалме деч вара тушто сатум ужалыме кугыт кок пачаш кугемын. Манмыла, аван шочшыжо-влак ончычсылак тӱҥ эҥертышыже улыт.
Ӱдыржӧ шочшыж дене Марий Турек посёлкышто илат гын, эргыже ешыж дене – Аимкыште, аван шочмо суртышто. Коча дечак кодшо 100 ий утлаш пӧртым Александр уэмден. Моло оралтымат угыч нӧлтымӧ. Ава район рӱдыштӧ ила гынат, шочмо ялжым тӱзатыме нерген ок мондо. Морозовмытын тыршымышт дене ялыште пӱям ыштыме, корем воктене эрыктыме, вӱд ӱмбалне каналтыме верым келыштарыме.
Нина Сергеевна шкеже бизнеслан веле огыл, эше марий йӱла ден тӱвыралан шӱман. Районысо ошмарий-чимарий общинын еҥже. Тудлан поро кумыл полышым пуэн шога. Тыгак Марий Купто тӱвыра пӧрт пеленысе «Ӱжара» ансамбльыш коштеш. Шуко вере, эсогыл вес районлаштат, концерт дене лийыныт. Тудын йоҥгалтарыме 15 муро клипышкат возалтын. Фонограммым верысе музыкант-влак келыштарат, йӱкым вияҥдаш районысо йоча музыкальный школын вуйлатышыжак полша. Мурымыжым клипыште колыштын, мыят йӱк яндарлыкшылан ӧрым. Тугеат ойлаш лиеш: тудлан мурымыжак да икшывыже-влакын умылымашышт ийготшым мондаш да пашам нӧлтшӧ кумылын ышташ полшат, вийым пуат.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: директор Н.Морозова; Н.Морозова (шола гыч кумшо) Александр эргыже, Ирина шешкыже да Марий Турек район администрацийын экономике отделжым вуйлатыше Л.Ложкина дене пырля – «Идалыкын предпринимательже – 2013» конкурсышто кумшо верым налмеке; «Алексия» торгайыме рӱдер.
Авторын фотожо