Я.П.Майоров-Шкетанын шочмыжлан – 125 ий
Тачысе унана учёный-историк, историй науко кандидат, краевед Анатолий МУРАВЬЕВ дене Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштерын этнографий пӧлкажын паша пӧлемыштыже мутланен шинчена. Йодыш шочеш, очыни, писатель ден шанчызе икте-весышт дене кузе кылдалтыныт? Мо нуным уша?
– Анатолий Васильевич, тугеже йодышым тыланда кусарем. Вашештыза, пожалуйста.
– Те паледа, Яков Павлович Майоров-Шкетанын тоштер-пӧртшӧ писательын шочмо ялыштыже, Тошто Крешыныште, адакшым илыме тошто пӧрт олмыштыжак верланен. Тудым 1992 ий 29 октябрьыште почмо, ятыр ий писательын тукым шольыжо Феликс Васильевич Майоров вуйлатен, тудат вара серызе лие, «М.Шкетан» хронике-романже дене марий сылнымутым пойдарыш.
Изишак ӧрдыж гыч тӱҥальым, ынде йодышлан вашештем. 2016 ийыште мый Шкетанын тоштер-пӧртыштыжӧ изирак музей пашаеҥлан ышташ тӱҥальым. Чапланыше писательын 120 ияш лӱмгечыжлан тоштер-пӧртшым уэмдыме пашалан пижна. Вет жап ятыр эртен, чылажат тоштемын. Шкетанын илышыжым да творчествыжым кызытсе жаплан кузе келыштараш? Могай у технологийым кучылташ? Экспозиций-влак могайрак лийшаш улыт? Марий Элын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын посна программыж почеш увертарыме конкурсыш «Писатель с острым пером» проектым возышна.
– Тыгаяк лӱман фильмдам кызыт мыланем ончыктышда…
– Да, тиде фильмымат проектын ик ужашыже семын ыштенна. Майоров-Шкетанын лӱмжӧ дене кылдалтше чыла верлаште лийынна: писательын колым кучымо Ошла эҥер, Кугунур, Тошто Крешын, Киров кундемысе Яраҥ, Кукарка (кызыт Советский ола) – йыр савырненна. Сай фильм лектын, оператор Анатолий Сергеевич Харыбин чот тыршен. Тунемше да студент, туныктышо-влак дене вашлиймаште кучылташ моткоч йӧнан.
– Те тошто тоштерыште лийше экспозиций-влакым уэмденда?
– Тоштер чонан гай, тудат жап эртыме семын вашталтшаш, саемшаш, у тӱсым налшаш. Пашам тӱҥалме деч ончыч шуко материалым погаш верештын. Марий Элын кугыжаныш архивыштыже аралалтше личный фондышто гына 107 единицым ончен-шерын лектынам. Тылеч посна Тимофей Евсеев лӱмеш калыкле да Яраҥысе краеведений музей-влакын, Чавайн лӱмеш национальный книгагудын, Шкетан лӱмеш драмтеатрын, СССР-ын калык да РСФСР-ын сулло туныктышыжо Петр Емельянович Емельяновын архивыштым шымленам. Мыланем документ-влак, Шкетанын шке кидше дене возымо але шке кидпалыжым пыштыман кагаз-влак шергакан лийыныт.
– Пел курым утла аралалтше кагаз-влакым лудшыла мо тендан шинчалан поснак пернен? Шкетан шотышто йоднем.
– Возымо стильже. Лудам. «Ипай родо» манын воза, вес серышыште – «Мухин таҥ», а теве «Товарищ Врублевский», «Товарищ Карпов», «Дорогой Прокопий Карпович». Шкетан кугу философ-влакын пашаштым ятыр лудын, тидын негызеш шке илышыжым таҥастарен, южгунамже «ушем пудыранымеш шонем» манынат воза. Ятыр-ятыр примерым кондаш лиеш. Писательын илыш-корныжым, творчествыжым Семен Черных, Ахмет Асылбаев, Гельсий Зайниев моткоч келгын шымленыт. Петр Емельянович Емельянов Оршанке педучилищыште туныктымыж годым Шкетан кружокым вӱден. Нуно писатель-журналист семын возеныт гын, мый историк да музей специалист семын документ-влакым эн тӱҥ верыш шындем.
– Кызытсе тоштер-пӧртыштӧ мо эн шергаканым ужын кертына?
– Пӧрт-тоштерым вич ий ончыч уэмдыме, сандене тышке ончаш толшо-влак тудын поянлыкшым аклен кертыныт. Тоштерыште чылаже 10 ужаш уло. Пӧртӧнчылнак тендам спектакльласе герой-влак: Мачук, Матра, Верук да Орина – вашлийыт. Кугу лектышан пашалан Шкетанын тукымвожшым ончыктышо экспозицийым шотлем, вет ончычсыжо кодшо курымын 90-шо ийлаштыжак ышталтын, тылеч вара кугезе-кугезе уныка-шамыч шочыныт, Майоров-шамычын лу тукымжым ончыктымо. Пагыт шот гыч ончалаш гын, XVIII –XXI курымла кокла.
Тылеч посна «Йоча да самырык годсо илыш», «Мер (общественный) пашаеҥ», «Театр да газет», «М.Шкетанын наследийже», «Сатирик» да моло стенд-влак улыт. «Поэт» экспозицийыште Шкетанын почеламутшо-влакым, «Рвезе муро» почеламутшылан Иван Молотов мурым возен. Шкетанын Гурьянов йолташыже кид дене возымо сборникым арален коден, тау тудлан. Тиде рукопись книга эн шергакан экспонатлан шотлалтеш.
Поэзий нерген ойлымо годым ешарем: «Шкетаным йӧратат да шарнат» стендышке Сергей Григорьевич Чавайнын тымарте палыдыме фотографийжым, ФСБ-н архивше гыч налме, да «Памяти М.Шкетана» почеламутшым пуртенна. Тудым Георгий Пирогов рушлашке кусарен. А марла почеламутшым пӧртын юмылукшо турашке вераҥденна.
– Писательын паша верже нерген каласкалымыда годым Арсий Волковын лӱмжым ушештарышда…
– Оршанке кундемынак серызыже, драматург Арсий Волков Шкетаным моткоч пагален. Школышто тунеммыж годым возымыжым «Ямде лий» газетыш колташ тудак кумылаҥден. Теве презентацийыште ужыда, окна деч пурла велым Шкетанын письменный ӱстелже, пӱкен шогат, портфельже кия, чернила ате, рукописьше-влак, кӱшнӧ лампе кеча. Тиде ӱстелым жапше годым Арсий Волков арален коден да Евсеев лӱмеш национальный музейыш пуэн. «Оксала ужален» манын титаклыше-влакат лектыныт – туге, сай пашан акше илен-толын веле пале лиеш.
– Майоров-Шкетан мыскарам возышо писатель семын палыме. «Йошкар кече» газетыште ыштымыж годым «Арлан ден Кестен» журналыште фельетонжо, сатире статьяже-влак савыкталтыныт.
– Чавайн лӱмеш книгагудышто чыла журналым шергалын лектынам, но икмыняр номерже уке. Тылеч посна ойлымашыже-влакын рукописьыштым шымленам, кушто М.Шкетан я Пагул Япык, а куштыжо И.Майор, Майорын я Ошламари, М.Ошлан манын сералтын – чыла шке шинчам дене ужынам.
«Серызе йолташыже-влак» экспозицийыште шарнымаш-влак коклашке Миклай Казаковын мутшым пуртымо. Тудо 1972 ийыште тыге возен: «М.Шкетан часто заходил в редакции газет «Ямде лий», «Молодй коммунист» – приносил рассказы, очерки… шутил. Сотрудники Олык Ипай, И.Музуров, В.Тимофеев и другие смеялись до слез, а сам М.Шкетан ни разу не улыбался. На мой взгляд, настоящий сатирик должен быть именно таким».
– 1923–1925 ийлаште Яков Павлович шкежак театрын вуйлатышыже, режиссёржо, артистше, тӱҥ драматургшо лийын. Колымшо ийлаште театрлан 8 пьесым пӧлеклен, нунын коклаште – 4 драме, 4 комедий, чылаже 14 пьесым возен, палемда Семен Яковлевич Черных. Арам огыл тоштер-пӧртыштат Шкетан ден театр кокласе кылым ятыр вере ужаш лиеш.
– Чын ойледа. Театр шочмо жапым артист-влак Соколовын, Смирновын, Страусован шарнымашышт гоч почын ончыктенна. Ятыр фотографий уло, да кажныже йымалан кӧмыт кушто кунам улыт – чыла ончыкташ тыршенна. Историк семын каласем, тиде ончыкылыклан, кушкын толшо самырык тукымлан кӱлеш.
– «Эреҥер» романым посна ойырымыда дене пеш чын ыштенда.
– Вес семын огеш лий, вет «Эреҥер» роман Шкетанын эн кугу сылнымут произведенийжылан шотлалтеш. Эпический сынан манын аклат литературовед-влак. Писательын лӱмжым нумалше театр тиде роман почеш икмыняр гана: 1967,1998, 2017 ийлаште – спектакльым модын ончыктен. Экспозицийыште режиссёр, артист-влакым ужын кертыда. Петр Емельяновичын архившылан эҥертен, герой-влакын прототипыштымат ончыктенна. Адакшым экскурсийыш толшо-влак, кумылышт лектеш гын, тиде спектакльым пырдыжысе телевизор дене ончен кертыт.
– Яков Майоров-Шкетан ятыр произведенийжым пӧртйымалне возен манмым ик гана веле огыл колаш пернен. Тиде чын але кочо мыскара?
– Тыге ойлымым мый нимогай документыштат муын омыл, лудын омыл. Сандене пеҥгыдемден каласен ом керт.
– Анатолий Васильевич, чаманаш логалеш, Шкетанын тоштер-пӧртшӧ кызыт петырналтын…
– Чынак, чаманаш кодеш. Тоштер – тиде калыкын тӱвыра поянлыкше, Шкетаным порын шарнымаш да тудлан вуйым савымаш, а кӧгӧн дене сурален шындымаш – пеш кугу йоҥылыш.
– Мутланаш жапым ойырымыланда кугу тау. Поро паша ӱлык ок воч.
…Шыже. Тошто Крешын ял. Шкетанын тоштер-пӧртшӧ. Шып-тымык, тышке кызытеш нигӧат пурен-лектын ок кошт. А серызын чонжо ныл пырдыж коклаште чоҥештылеш, очыни. Ала Яков Павлович ош тӱняште ыштен шуктыдымо сомылжым шукта: «Эреҥер» романын кокымшо книгажым воза?… Тиде мыйын шижмашем…
Л.СЕМЕНОВА
Снимкыште: А.В.Муравьев уэмдыме тоштерым почмо годым, 2018 ий
Фотом еш альбом гыч налме