Галина Сорокина,
Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже
Тенийысе ий Какшамарий ялыште лӱмгечылан поян ыле. Майыште Андрей Эшпайын шочмыжлан 100 ий теме, июнь тӱҥалтыште ялсоветланна 100 ий лие, 18 октябрьыште Яков Эшпайын шочмыжлан 135 ий теме. Октябрь тылзыштак ялысе библиотекылан 75 да Тӱвыра пӧртлан 50 ий.
Мутем кызыт – Яков Эшпай нерген. Тудын ӱмыр корныжо тӱрлӧ йыжыҥан да шӧрынан лийын.Тӱҥалтыш школым пытарымекше, ныл ий годым Юл дене шолым волтымаште пашам ыштен, вара Васильсурскысо кок классан туныктыш школышто тунемын (1905–1908), тӱҥалтыш класслаште туныктышо лийын лектын. Туштак музык грамотым пален налын.
1910 ийыште Озаҥысе Гуммерт лӱмеш музучилищыш тунемаш пура. Тудым 1913 ийыште теоретико-композиторлык класс дене пытара. Тылеч вара Уфасе туныктыш семинарийыште мурымашым да музыкым туныкта. 1915 ийыште армийыш налыт, тӱнямбал сарыште коштеш, Октябрь революций марте служитла. Тылеч вара шкенжын тукым шольыжо Николай Матвеевич Орлов дене пырля шочмо ялысе школышто туныкта. Николай Орлов, Яков Эшпай да Фёдор Осипов Какшамарийыште кӱшыл тӱҥалтыш училищым почыныт. Тидлан кок пачашан «калык пӧртым» чоҥымо, тушто класс-влак, лудмо пӧрт, клуб, медпункт верланеныт улмаш. Кызыт тиде пӧрт кодын огыл.
1920 ийыште Яков Чуваш кундемысе Посадско-Сотников волость Акулево селаште шочшо Валентина Константиновна Тогаевам марлан налеш. Алексей Васильевич Ишпайкин шарналтен, кузе нуно ты селаш туларташ Юл дене пушыш шинчын ийын каеныт.
2020 ий 20 июньышто ялыште пожар лийын. 45 сурт-пече, тыгак Эшпаймытын, Палантаймытын пӧртыштат йӱлен. Нунылан родо-тукымышт дене илаш логалын.
1922 ийыште Яков Эшпай Марпосад школышто мурымашым туныкташ тӱҥалеш. Тиде ийын Валентин эргышт шочеш. 1923 ийыште Яков Андреевич Палантайын хоржо пелен Москош хор-влакын олимпиадышкышт кая. 1924 ийыште Николай Орлов Яков Ильдюков дене пырля адакат Москош, ВЦИК-ыш, Марий автономный областьлан мландым ешарен пуымо шотышто коштыт. Чуваш АО тореш улмаш, но содыки Юл эҥерын шола серыште улшо 3000 га мландым МАО-лан пуымо нерген 1925 ий 21 апрельыште пунчал лектеш. Но чодыра чуваш-влакланак кодеш. Тиде 1990 ий марте шуйнен.
Тыге клопотаен коштмыжлан Яков Андреевичым паша гыч колтат. Тудо Мароблонош толеш, да тудыжо Козьмодемьянскысе педтехникумыш мурымашым туныктышылан пашаш пурта.
15 майыште Андрей эргышт, ончыкылык композитор, шочеш.
1927 ий гыч Яков Эшпай Москосо консерваторийын студентше лиеш, да ешыжге Москош илаш кусна. Консерваторийым 1930 ийыште Г.Конюсын композиций классыштыже пытара, тыге музык дене марий кокла гыч кӱшыл шинчымашан икымше еҥ лиеш. 1933 ийыште, аспирантурым пытарымек, облоношто искусство секторым вуйлата, радиошто, МарНИИ-ште, искусство техникумышто ышта.
1937 ийыште Марий правительстве тудлан Сергей Чавайн дене пырля оперым возаш пашам пуа. Но вашке Чавайным арестоватлат, а Эшпай тиде жапыште адак Москошто илен, сандене утаралт кодын.
1938 ийыште хорлан 5 ужашан сюитым воза. Тудым Моско гыч радио РСФСР мучко йоҥгалтарен. Тиде ийын Марий кугыжаныш филармоний почылтын. 1941 ий марте Яков Эшпай тудлан фольклорым пога, калык музыкым, калык семӱзгар-влакым тунемеш.
Кугу Отечественный сар тӱҥалын. Тушман Моско дек лишемын. Кугурак эргышт Валентин фронтыш кая да увер деч посна йомеш. Яков Эшпайын ешыже шочмо ялыш толеш, Прасковья акажын суртыштыжо илаш тӱҥалеш. Яков Андреевич школышто туныкта. Андрей эргышт Марпосадыште чӱчӱж дене илен, школышто тунемын. Яков Андреевич Какшамарийыште творческий паша деч посна чот йокрокланен. Кӱлешан семӱзгаржат лийын огыл. Ик телым ялыште илен эртарымек, ешыжге Москош пӧртылыт.
1946 ийыште «Марий калык семӱзгар-влак» теме дене диссертацийым арала да искусствоведений кандидат учёный лӱмым налеш. 1947 ий гыч музыкальный издательствыште ышта, вара 1953 ий марте Марий научно-шымлыше институтышто шанче пашаеҥлан тырша.
Композитор семын кугу, серыпле произведений-влакым возен. Нунын коклаште – «Марий АССР-лан 25 ий» кантате, «Марий сюите», «Симфонический оркестрлан марий сӱрет-влак», скрипка ден фортепианолан «Поэме-муро», шӱдӧ утла вокальный произведений, марий поэт-влакын мутыштлан икмыняр муро, тыгак фольклор гыч 500 наре возен кодымыжо уло. «Марий рапсодий» ден «Салика» оперым мучашлен шуктен огыл.
1954 ийыште тудо «Музыкышто 50 ий» очеркым воза. Тушто ик шарнымаш уло, кузе «Восток-кино» студий 1934 ийыште «Пиал нерген муро» художественный фильмым сниматлен. Сюжетшылан Яков Эшпайын илыш корныжым налме. Фильмлан сценарийым возышо Георгий Холмский тудын дене лӱмын вашлийын. Фильмыште действий 1920-шо ийласе икымше пелыште, НЭП жапыште, эрта. Тӱҥ геройым, Кавырлям, артист Михаил Викторов модын (сарыште колен), тудын икымше йӧратымашыжым, Анукым, польский актрисе Янина Жеймо модын ончыктен (варажым «Золушка» киноштат модын). Съёмкым Краснококшайскыште «Динамо» стадионышто, оласе пазарыште, ола воктенысе Чихайдарово ялыште (кызыт уке, ола дене ушалтын), Кокшайск воктене Юл серыште эртареныт. Тыштыже шолым волтышо-влакат сниматлалтыныт (вуйлатышышт Авдеев). Юл воктене ик сцене уло, кушто Кавырля шолым волтышо-влакын вуйлатышыштым Анук дек ушкалаш тӱҥалын да вӱдыш шӱкалын, тушто нуно почаҥыт. Артист Викторов вӱд деч лӱдын, да тудын рольжым Василий Григорьевич Крылов, сарын ончыкылык геройжо Семён Крыловын ачаже, модын. Семён Крылов «Москвич» бронепоездын 3-шо бронеплощадкыжын командирже лийын, тиде бронепоезд фашист-влакым 1942–1945 ийлаште Моско гыч Кёнигсбергыш шумешке почкен. Тидын нерген ме ӱмаште гына палена налынна.
Яков Эшпай Йошкар Шӱдыр (1946) да «Знак Почёта» (1951) орден-влак дене наградитлалтын, МАССР искусствын сулло деятельже. 1963 ий 20 февральыште илыш гыч каен. Москосо Введенский шӱгарлаш тойымо.
Тудын нерген шарнымаш ила. Лӱмжым Йошкар-Олаште, шочмо Какшамарий ялыштыже урем-влак, Козьмодемьянск оласе ДК нумалыт. Оласе школ ончылно, тыгак Какшамарий ялыш пурымаште шарныктышым шогалтыме.
1990 ийыште Какшамарийыште Яков Эшпайын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш икымше Тӱнямбал финн-угор фольклор пайрем эртаралтын. 2010 ийыште Андрей Эшпайын шочмыжлан 85 да Яков Эшпайын шочмыжлан 120 ий темме лӱмеш «Вӱдшӧ йога» фестиваль лийын. 2015 ийыште Яков Эшпайын 125 ийже лӱмеш «Марий шыже» искусство фестиваль эртен. 2020 ийыште ковидлан кӧра мероприятий лийын огыл. Тений июньышто композитор-влакым, ачаж ден эргыжым, шарнен, уэш «Вӱдшӧ йога» фестивальым эртарыме.
Куатле Юл да шыма Кугу Какшан эҥерла воктене, Какшамарий лӱман марий ялыште йыргыктен лекше яндар памаш серыпле вӱдйогынлан тӱҥалтышым ыштен. Эшпаймытым шарнен да пагален, Какшамарийыш Йошкар-Ола, Моско да Российысе моло кундемла гыч уна-влак: музыкант, поэт писатель-влак – толедат. Композитор, Россий искусствын сулло деятельже Александр Бахтин икана тыге ойлен коден: «Яков Эшпай шкенжын нойыде ыштыме усталык пашажлан вийым шочмо калыкшын музык искусствыжым чот йӧратымыж гыч налын шоген, шочмо калыкшыланак ӱмыржым пӧлеклен…»
2025 ий 22 сентябрьыште ялышке унала Яков Эшпайын уныкаже – Андрей Андреевич – толын кошто. Тудо ачажын, Андрей Яковлевичын, корныжым тышке умбакыже такыртен шуя, вет ялыште кугезе кочажын, Андрей Яковлевич Ишпайкинын, суртшо лийын. 1998 ий годсек Какшамарийыште ныл музыкантлан тоштерым чоҥаш палемдыме негыз шинча. Паша огеш вораҥалт, да Андрей Андреевич мемнан деч шӱлык кумыл дене кайыш. Ялысе калыкат ойла: тоштер кӱлешак, тудо пӱтынь марий калыклан, ончыкылык тукымлан шерге.
Савыкташ Геннадий Сабанцев ямдылен
Снимкыште: Марий композитор Яков Эшпай. 1950-ше ийла.
Фото — редакцийын архивше гыч.
