Тений тӱня кумалтыш Советский районысо Чокмотышто лиеш. Тыге марий онаеҥ-влак кодшо кугарнян республикысе Мер-политик рӱдерыште Марий Элысе Рӱдӧ Юмыйӱла ушемын Марий Юмыйӱлам аралыме да вияҥдыме шотышто конференцийыштыже пунчалыныт.
Тушко кундемнан тӱрлӧ районжо гыч ик эн пагалыме онаеҥ-влак погыненыт. Кеч-могай кумалтышыштат кажне гана ош марий вургемым чийыше, теркупшым упшалше нине еҥ-влакым куанен ончем, поснак кумалтыш годым рат дене шогалын пелештымышт годым эсогыл шӱлыш петырналтеш. А ты ганасе погынымашыштышт изи огыл событий лие. Марий юмыйӱла ушем ден Марий Элын Образований да науко министерствыже коклаште туныктымо паша шотышто ойпидыш ышталтын. Ойпидышым Юмыйӱла ушем вуйлатыше Александр Бирюков ден министр Лариса Ревуцкая пеҥгыдемденыт. Конференцийыштолшо-влакым Марий Эл Правительстве вуйлатышын икымше алмаштышыже М.Васютинын секретариатшым вуйлатыше Э.Чемышев, тӱвыра, печать да калык паша шотышто министрын алмаштышыже И.Садовин, оньыжа Э.Александров саламленыт.
Каҥашышашлык йодышыжат погынен. Марий юмыйӱла ушем вуйлатыше Александр Бирюков «Марий юмыйӱла нерген ТУЙ кумдыкышто» докладыштыже тачысе кечын тургыжландарыше йодыш-влакым тарватен. Кумло ий жапыште ты ушем пеҥгыдын йол ӱмбаке шогалын. Тачысе кечылан тудын 12 общиныже уло. Марий кечышот радам дене келшышын, юмыйӱла илышым ворандараш теле, радио, газет пашаеҥ-влак мыняр-гынат полшат. Онаеҥ-влак шкештат ты але вес ТУЙ гоч юмыйӱла нерген палдаренак шогат. Но тыште онаеҥ-влак шкештат нине передаче-влакын содержанийыштым саемден колташ кӱлмӧ нерген ойленыт.
«Марла календарь» гай савыктышлаште йоҥылыш ынже кай манын (а тыгайжым таче шукын савыктат), онаеҥ-шамычлан ончылгоч пайрем радамым шотыш конден пенгыдемдыман. Тыгак лийже манын, ушемыште посна комиссият ышталтын. Александр Бирюковын палемдымыж почеш, комиссийын пашажым ворандарен колтыман. Пашам саемдаш манын, эн ончыч кажне районышто онаеҥ-влаклан нуным шерын лекташ темлен.
Тенийысе идалык калык-влакын тӱвыра поянлыкыштлан пӧлеклалтмым шотыш налын, ушем марий йӱла дене кылдалтше книга пашамат саемден колташ шона. Кызыт тӱҥ онаеҥ Александр Таныгинын «Ший мундыра» книгаже руш йылме дене савыкталташ ямдылдалтеш. Тидыже марий йӱла дене руш калыкымат кумданрак палдараш йӧным почшаш. Йошкар-Оласе общине грант полшымо дене «Эр ӱжара гыч кас ӱжара марте » кумалтыш мут буклетым лукташ ямдылалтеш. Рӱдӧ Юмыйӱла ушем грант полшымо дене теният «Марла календарьым» савыктышаш. МарНИИЯЛИ-н шанчызе-шамычат юмыйӱла дене кылдалтше книгам лукташ ямдылалтыт. Мут толмашеш, институтышто юмыйулам шымлыме дене кылдалтше посна лабораторий пашам ышта. Тудым Любовь Абукаева вуйлата. Лабораторий июньышто йӱла дене кылдалтше эсогыл Россий кӱкшытан конференцийым эртараш ямдылалтеш. Пашаеҥже-влак онаеҥ-шамыч деч кумалтыш мутым возен налме пашамат тӱҥалыныт. Тидым А.Бирюков поснак сай ошкыл семын палемден кодыш.
Интернет кумдыкышто таче марий юмыйӱла дене кылдалтше соцкыл лаштыклаште икмыняр тӱшка уло. Южо еҥ-влакын тушто уто-ситым возгалымышт Рӱдӧ юмыйӱла ушем вуйлатышым поснак тургыжландара. «А южыштлан таушташ гына кодеш, йӱла дене кылдалтше умылтарымаш пашам сайын эртарат», – ойла А.Бирюков. Мутлан, Йошкар-Оласе общине ден Марий тӱр рӱдер кажне арнян вияш эфир гоч пырля эртарыме программышт моткоч оҥай да пайдале.
Юмыйӱла нерген фильмым сниматлыше-шамычат лектынак шогат. Мут толмашеш, Андрей Огородниковын «Онаеҥ» фильмжым мокталтыш. Кеч онаеҥ-влак шкешт авторлан тудым тӧрлатен, шотыш кондаш кӱштеныт. Лишыл жапыште фильм лектын шуэш манын ӱшанат.
Ушем вуйлатыше онаеҥ-влакым юмыйӱла пашам умбакыжат кӱлеш семын шукташ йодо. Тидын годым посна политик-влакын кучем ваштареш шогалаш, тӱрлӧ регионышто илыше марий-влакым икте-весе ваштареш шогалташ таратымыштым колышташ огыл манын ӱжо. «Ме кӱшыл тӱнясе пашам шуктена, сандене мемнан корнына нунын дене пырля ок кай. Тӱҥ пашана – кугезына-влакын йӱлаштым самырык тукымлан арален кодаш», – иктешлыш Александр Бирюков.
Моло докладат оҥай да пайдале лийыныт. Юмыйӱла пашам виктарымаште грант конкурслаш проектым возен, утларак ушнаш кӱлмӧ нергенат ойленыт. Тений ушем республик кӱкшытысӧ конкурсыш кок проектым темлен. Кызытеш лектышыже эше раш огыл. Йошкар-Оласе общинат ты шотышто чолгалыкым ончыкта. Волжский районыштат ушем гочак Чоткар патырым шарнымылан келыштарыме кумдыкым тӱзатыме дене кылдалтше проектым шыҥдарат. Турист-шамыч марий юмыйӱла дене кылдалтше мероприятий-влакым ончаш лӱмын толыт. Тидын шотышто районласе общине-влак шке пӧлемыштым тоштер семын пойдараш да тӱзаташ, шкаланышт веле огыл, турист-шамычланат келшышым ышташ тыршат. Советский ден Марий Турек районласе общине-влакым ты шотышто мокталтыман. Конференцийыште онаеҥ-влак грант конкурслан проектым возымо паша денат палыме лийын кертыныт. Поэт да мер пашаеҥ Зоя Дудина Шернур районышто илышыш шыҥдаралтше «Кырланур» проектше дене палдарен. Марий Элын Молодежный политике, спорт да туризм министерствыжын пашаеҥже коммерческий огыл организаций-шамычын таче могай грантым налын кертмыштым умылтарен.
Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин конференцийлан «Марий калыкын шым тукымжо нерген» оҥай докладым ыштен. Погынышо-влак тудым моткоч кӱлешан да пайдалылан шотленыт да туйлаште савыкташ темленыт. Лишыл жапыште меат тудым шке газетышкына лукташ шонена.
Мероприятий деч вара онаеҥ-влак Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын Археологий да эртык тоштерыштыже «Этноархеология: IMNISCARIS до мари» ончер дене палыме лийыныт.
С.Носова
Фотом Марий юмыйӱла ушемын соцкыл лаштыкше гыч налме
