УВЕР ЙОГЫН

Шарнымаш сорта: Пӱртӱс вий дене вашкылым ыштен моштышо

Шарнымаш сорта

Пӱртӱс вий дене вашкылым ыштен моштышо

Кужэҥер кундем гыч пагалыме онаеҥ Вячеслав Михайлович Актугановым шарныме лӱмеш. Тудо ош тӱня дене идалык ончыч 24 ноябрьыште 65 ияш чеверласен.

Марий йӱла почеш илаш шонышылан але ты корныш шукерте огыл шогалшылан мудречын ойжо моткочак кӱлешан. Кугезына-влакын илышым, пӱртӱсым, тудын законжым шижын, шот-ратым кучен илымыштым ончыкылыклан огыл, а тачысе тукымлан умылтарен, радамлен шогышо онаеҥ-влак кокла гыч иктыже  – В.Актуганов.

Онаеҥын ойжо

Вячеслав Михайлович нерген шарнымаш мундыра икмыняр ий ончычсо тӱня кумалтышыш пӧртылтыш. Кӱсото покшелне вич тулолмо дене кумалме вер. Иктыштыже, Шочынава воктене, пундышышто карт кугыза шинча. Йырже кумытын авырен шогалыныт. Нылымшыже, марий тувыран ӱдырамаш – шола велым шеҥгелныже – пелашыже Агния Ильинична. Кокымшо йырым ыштен, палыдымырак-влак шогат. Чыланат онаеҥым колыштыт. «Айдеме кугу кӱкшытыш молан шуэш шонеда? Марий калыкын вет тыге: кӧ тиде верыш – отыш – пурен лектеш, шочмо калыкше дене пырля лиеш, тунам веле тудо тыгай корныш шогалеш. Тудым вара юмыжат вес семын ончалеш» манын каласышат, мутшым ваштарешыже шогышо еҥлан виктарыш:

Тыланда Шочынава тазалыкым пуыжо, Мер Юмына кугыжан кугу начальник дене кутырымаште полшыжо, Пиямбарже виктарен, Пӱрышыжӧ йӧнештарен шогышт. Тендан кутырен моштымыда дене мемнан илышна нӧлталалт кая. А мемнан паша – калыклан пелештен шогаш, тиде пелештымына шотыш кайыже, аралтыш лийже.

Пундыш ӱмбалнак шинчышыла, В.Актуганов мутшым умбакыже шуен:

– Кунам кӱсотына ылыжеш, тунам калыкна ылыжеш, йолӱмбаке шогалеш. Пӱртӱс вий дене кумалын илаш тӱҥалына гын, илышнат нӧлталт кая. Мемнан йӱла дене «модаш» огеш лий. Кӧ мемнан шӱктараш шона, тудо шкеже тиде корныш возеш.

Марий юмыйӱланам моло дене тӧр кӱкшытыш нӧлташ 1995 ий гыч шым еҥ дене тӱҥалынна. Шкенан офис лиеш, кумалтышым тыге кумдан тарватен кертына манын, иктат шонен огыл. Кӱчык жапыште калык йӱланам нӧлталме. Ӱнарна уло тугеже. Кугурак вуйлатышына-влак коклаштат мелын шогышо улыт. Александр Ивановичлан нелырак ышташ… Тудлан шомакшат шуко логалеш, чыла вечынат. Карт кугыза-влак денат кутырен моштыман, кугу калыкше денат. Оксажымат кычалман… Юмылан тау, тудын дене пырляк тӱҥалынна. Шонкалетат, мемнан сомылышто калык коклаште ыштыше айдемак кӱлеш. Рвезырак-шамычлан шинчымашыштым нӧлташ йӧным ыштыман. Мый кертам манын толашыман огыл, рвезе тукымым кӱсотыштат шогылташ туныктыман. Ожно тунемме деч посна йӱла шотым кучымо, но законжымат палыман, палет гын веле ончыко кает.

Чон яндарлыкше куатым ешарен

Шарналтеш 2015 ийыште В.Актугановын 60 ияш лӱмгечыже. Моткоч шуко уна. Эр гыч кас марте еҥ-шамыч тудын суртыш вӱдла йогеныт. Шкеже толшо-влакым окна гыч ужын шукташ да капка ончыкак лекташ вашкен. Кажныжым кинде-шинчал дене да гармонь сем почеш уремыштак вашлийын. А кунам тудым ӱстелтӧрыштӧ саламленыт, ме чыланат ӧрын йывыртенна – Вячеслав Михайлович кажнылан почеламут дене вашештен – сылнымут кумылжо эшеат кумдан почылтын.

В.Актугановын мер пашаже тӱрлӧ лийын. Шке илыме кундемыштыже ансамбльым чумырен, гармонь дене шкежат шоктен. Ятыр ий старосто семын вӱдпучым, асфальтым ыштыме йодышым тарватылын. Ял калык пӧртым арун, уремым чаткан кучыжо манын азапланен. Мӱкш ончымаштат ой-каҥаш дене полшен. Верысе школышто йӱла пайрем тудын деч посна эртенжат огыл. Республик кӱкшытанжым ойлыманат огыл. Марий тӱвыра рӱдерын эртарыме тӱрлӧ йӱла мероприятийлаште моткоч шуко ий юмым пелештыше, пайремым тӱҥалше тудо лийын. Телевиденийын йодмыж почеш «Ший аршаш» ансамбльже дене Коҥга пайремымат съемкылан келыштареныт. Кушко ӱжыныт гын, пелашыж дене эреак тичмаш мелна кышыл дене коштыныт. Кеч-могай кӱкшытыштӧ тудо шкенжым кучен моштен.

Семон кугызаж гаяк кугу ӱнаран онаеҥ марий кумалтыш радамым сайын пален да пеҥгыдын кучен. Шернур вел кугу онаеҥ Иван Мамаевын возен кодымыж почешат шукылан тунемынам, манын ойлен шкеже.

Йӧсышт годым еҥ-шамыч Вячеслав Михайлович деке ятыр миеныт. Нуным поро мутшо дене эмлен, чоныштым лыпландарен моштен. Эсогыл ӧндалын вӱчкалтымыже, кидшым кучымыж дене эмлен кертын. Пӱртӱс дене чак кылже лиймым шукын палемдат. 2010 ийыште шокшо, кукшо, чодыра йӱлымӧ пагытыште, тулым чараш манын, кумалтышым эртарен. Моло дене таҥастарымаште, Токтабеляк кундемлан кугу эҥгек лийын огыл.

Шукылан палыдыме вес фактымат ушештарыде огеш лий. Марий Эл радион кажне ийын эртарыме концерт деч ончыч  Вячеслав Актугановым йӱр деч авыртышым йодын пелештыктеныт. Чыла шотлан толын. Ик ийын кӱштен огытыл да йӱрлан кӧра концертымат эртарен кертын огытыл, шарналтат радио-пашаеҥ-шамыч.

Шернур кундем гыч онаеҥ Василий Смирнов:

– Вячеслав Михайловичым туныктышемлан шотлем. Пытартыш ийлаште тудын деке чӱчкыдынак коштынам, ятыр статьям пырля возенна. А икымше ганаже тудым 2007 ийыште Чокмотышто эртыше Тӱня кумалтышыште ужынам. Тунам оратор мастарлыкше дене ӧрыктарыш.

Пӱртӱс дене кылым ыштен моштымыжым шке шинчам дене ужынам. 2018 ий июньышто тудын деке каяш лектынам. Моткочак йӱр опта, вошт нӧренам. Пӧрт воктекыже миен шуым гын, ик пырче йӱрат уке. Ончем, кудывечыште олымбалне – кинде сукыр, сорта да пура. Вячеслав Михайлович эскерен шинча, молышт шудым вӱтамбаке кышкен пытарат. Пӧртыш пурышна гын, кум минутат ыш эрте, рожге йӱр оптале. Тудын йӱрым 5-6 шагатлан чарен моштымо вийже лийынак. Йоча-шамычымат эмлен. Кутырен моштыдымо икшывымат тудын деке коштыктеныт.

 

 

Ираида Степанова, марий юмыйӱла шот-ратым кучышо:

– Вячеслав Актуганов мыланем эн ончычак поро йолташ, айдеме, кудын дене кутырымат, ойго, неле пагытыштат тудын дене каҥашыме шуын. Мыланем кугурак еҥ, иза, ача, коча семын лийын. Мутлан, еш коклаште тӧрсыр лийын кая гын, «Мом каласет?» манын йыҥгыртем ыле. Тудо юмын корным палыше, шижын моштышо айдеме. «Тыге ышташ темлем» манын колта да, чынак, тыге лектеш вара. Теве эргым ешаҥын, еш кумалтышым эртараш шоненат, ойым йодаш тудын декак эҥертенна. Родем лийын огыл гынат, чонышто шке лишыл айдеме гай кодын.

Вячеслав Михайловичым духовный наставникемлан шотленам. Шке шинчымашыжым тудо калыклан кусарен моштен. Еҥ-влак тудын деке коштыныт, тунемын каеныт. Онаеҥ-влак кокла гыч Василий Федорович Смирнов, Григорий Серафимович Иванов, Алексей Николаевич Чемеков тунемшыже-влак улыт манмым колынам. Моско але Италий гыч корреспондент-влак мыняр гана коштыныт. Йӧршеш палыдыме-шамычат толын пурен, арня дене илен, марий йӱланам шымленыт. «Нуным Юмо конден» манеш ыле. Туныктымыжымак пален, Актугановын школжо манын, йӱкым пуаш темленам. Коктын программым ямдыленна. Район администрацият тӱҥалтышым сайлан шотлен. Икымше гана 20 наре еҥ тунемаш чумырген. Но тиде весе-шамычлан келшен огыл, вурсеныт, кумылжо волен… Марий юмыйӱла ушемын Йошкар-Ола общиныж дене рушарня еда эртарыме занятийышкына уло кумылын толаш тӱҥале…

Тудын мутшым колыштын, еҥлан темлет, тидын годым шке илыш корныштетат ала-можо тӧрланен толеш. Воктеныже шижынам –  айдеме Юмо дене пеҥгыде кылым куча, эсогыл пеленже лийме тӧрсырым тӧрлатен шоген. Тудын школжо рушарня вашлиймашке куснен. А вара Агробизнес институт пелен курсым эртараш тӱҥална. Самырык-влакым шке кундемже гыч тарватен. Начар тазалыклан кӧра организатор сомылжым тӱрыс ыштен кертын огыл. Яллашкат кошташ кумылжо лийын. Кеч-мо гынат тудым район вуйлатышат пагален, Пеледыш пайремышкат эрак ӱжыныт…

В.Актугановым марий йӱлан популяризаторжо манаш лиеш. Тудо мемнан школлан, туныктымашлан полшен, пелашыже дене кумалтыш мутым, пайрем радамым кагазыш кусарен. Тудын шинчымашыжым видеолашкат войзенна. Ты сомыл дене мӧҥгыжат ятыр гана миенна. Теркупш ден марий тувырым чиен шинчеш да ойла: «Тый мыйым кутырыкто, уке гын тӱҥ шонымаш гыч кораҥын кертам. Йодышым ямдылем, а тудо вашешта. Шинчымашыже шуко, а кунам виктарен шогет, почылтеш. Колымыж деч кум кече ончыч мӧҥгыштыжӧ кум шагат наре кутырен шинченна. Варажым вуйым ӱстембак пыштен ыле, ок сеҥыжым шижым…

Актуганов онаеҥ шот дене мыланем – идеал. Организатор мастарлыкше, пӱртӱс вий дене вашкылым ыштен моштымыжо, келге шинчымашыже, шот-рат дене ыштымыже… Юмо тудын кумылжым кӱшкӧ нӧлтен да кажнылан лӱҥгыктен волтен.

Шочмо ялысе Шинур отыштыжо тудо мыланем у семын почылтын. Шке кӱсотыштыжо кугурак да виянрак улмыжо шижалтын. Утыжым коштын ок сеҥат, пундыш ӱмбаке шинчын, тоям кок кид дене кучен эҥерта ыле. Чыла ужын шукта. Паша шолеш. «Теве тушко тулет ешарыза-ян. Тыште тидым ыштыза-ян» шокта. Шыма мут дене чыла паша ышталтеш. Тудын деке еҥ толыт, пелешташ йодыт, кынелын шогалеш да пелештен пуа. Пелештымыже Юмо деке миен шуэш, сандене тудын декак эҥерташ тыршыныт.

Онаеҥ семын Визымышкынат мыняр гана кумалаш толын! Тудын пелешташ тӱҥалмыж деч вара ялыште илыш утыр ылыжаш тӱҥале, корнымат ыштышт, памашымат тӱзатышт, пӧрт-шамычымат чоҥаш тӱҥальыч. Койн, у шӱлыш пурен, ял калык тидым шижын ойлен. Ош тӱняште лиймыжлан тау. Марий юмыйӱлаштына тыгай шонышан, пеҥгыде кучышан, тале онаеҥна-шамыч шукырак лийыт гын, калыкна чот виян лиеш».

Вставке

«Кумалтыш отылаште Шочынаван ешыжым вӱдаш тугай онаеҥлан гына ӱшаным ыштат, кудыжлан шочмыж годымак пӱртӱс шкешотан вийым пуэн, кудо илыме корныштыжо кушкылын, вольыкын, мӱкшын, айдемын тӱзланыме,  тӱлен шогымо шулык вийыштым шижын ила. Тудо эмлызе семынат кушкылын вийжым пала». А.Таныгинын «Ший мундыра» книгаж гыч.

 

Светлана Пехметова

Авторын фотожо

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий