Ончыланышт сукен шинчына

Кугу Сеҥымаш кече вашеш кызыт чыла вереат, тыгак интернетыштат, шуко ончаш, лудаш лиеш. Теве Параньга районысо Кугу Пумарий (Елеево) села гыч Волков Геннадий Иванович тыште чолгалыкым ончыкта – шке вершӧржӧ гыч сарыште кредалше-влак нерген каласкала.

Эскерен шогышо-влак шкеныштын родо-тукымыштын лӱмыштым, нунын могай наградан лиймыштым ужытат, кугешнен колтат, очыни. Мыят тушеч, мутлан, шкаланем пален нальым: лӱмлӧ шанчызе-этнолог Никандр Поповын ачаже Семён Павлович Кугу Ачамланде сар гыч кок орден да кум медаль дене пӧртылын. Тидыже лачак учёныйын лӱмгечыже вашеш интервьюм ямдылымем годым рашеме. Шкешотан ю пале семын веле лекте.

Тыгай кӱлешан пашам шуктышо Геннадий Иванович дене лишкырак палыме лийме шуо.   

– Мый 1957 ий 2 мартыште шочынам, Кугу Пумарий школышто тунемынам. Икымше туныктышына Казанцев Степан Николаевич лийын. Чыла шотыштат уста, моштышо айдеме ыле. Тудак мыланна шочмо кундем дек, тудын эртыше жапше, пӱртӱсшӧ дек йӧратымаш шижмашым, чонышкына ача-авана дене пырля пашам жаплыме тулым пыштен. Сандене мый изинекак кеч-могай пашамат йӧратен кушкынам, сурт-печыште полышкаленам. Ме, тунемше-влак, кеҥеж каникул годым «Елеевский» совхозышто пашам ыштенна. Шарнем, кузе Элпамаш эҥер воктене памашлам йытыраенна. Школысо производственный бригадыште чолган тыршалтын. Тиде пашалан 7-ше классыште тунеммем годым «Орлёнок» всероссийский лагерьыш канаш колтеныт ыле.

Тунам школыштына 600 утла йоча тунемын. 7–8 класслаште мылам дружине совет председатель лияш ӱшаненыт. 9–10 класслаште школысо комсомол организацийым вуйлатенам.

9-ше класс гыч спорт дене лишыл кылым кучаш тӱҥальым, эртак куржталынам. Классический кучедалмаш да самбо дене тыршенам. 1985–1997 ийлаште Кугу Пумарий школышто самбо кучедалмаш дене тренерлан ыштенам. 2024 ий сентябрь гыч уэш ты пашалан пижынам. 

Школышто тунеммем годым чекист да разведчик-влак нерген книгам лудаш пеш йӧратем ыле. Шкемым тыге шуаренам. Историйым, англичан йылмым тыршен тунемынам, кучедалмаш спорт дене утларак таҥлалтынам. Варажым армий тиде койыш-шоктышемым эше чот шуарен.

2003 ийыште «Особенности тревожности и её коррекция у младших подростков-учащихся сельских школ» теме дене диссертацийым араленам, психологий науко кандидат улам. 1991 ийыште Озаҥ кугыжаныш университетыште психолог-влакым уэш ямдылыме икияш курсым эртымек, Марий Элысе да Ямалысе школлаште психолог-педагоглан ыштенам. Кызыт Кугу Пумарий школышто педагог-психолог улам да тыгак школ тоштерым вуйлатем.

– Кызыт шуктен толмо мер паша деке кузе ушненда?       

– Совет Армий гыч служитлен пӧртылмек, Крупская лӱмеш кугыжаныш пединститутын историко-английский факультетышкыже тунемаш пурышым. Студент годымак Кугу Пумарий села нерген материалым погаш тӱҥальым. Тидланже верысе илалше краевед Кузнецов Ефим Семёнович кумылаҥден. Диплом пашаштемат Кугу Пумарий селан 1917 гыч 1982 ий марте вияҥмыжым шымлен ончыктенам.

– Материалжым кузе чумыренда?

– 1982 ийлан Кугу Пумарий кундемыште сарын 20 ветеранже илен. Материалым погымо годым мый нунын дене шуко гана вашлийынам, мутланенам, тыге кызытсе ончыктымо пашамын тӱҥалтыш негызшым эше 1981–1983 ийлаштак чумыренам. Кызытат шкенан вершӧрысӧ ял-влакын эртыше илышыштым шымлем, уым кычалам. Калыкынат тиде шотышто кумылжо уло, мыйым куан дене пашам ышташ тарата. Пошкудем-влак шке геройыштым палат, шарнат, нунын нерген утларак пален налнешт, палымыштым у тукымлан пуэн кодынешт.

Тыгак диплом пашамын, кыдалаш школысо краеведений тоштерын материалже-влакым кучылтам. Тоштерлан материалым погаш да тудым почаш шке жапыштыже кугу пашам Глушков Владимир Александрович ыштен, тоштер кызыт тудын лӱмжым нумалеш. Материалым чумырымо суапле пашаште школышто тунемше ден туныктышо-влак тыршеныт. Тоштерым 1980 ий 9 майыште почмо.

Тыгак тошто газетлам, Ефим Семёновичын краевед материалже-влакым кучылтам, ветеран-влакын родо-тукымышт деке лектам, «Память народа» сайтыш пурем, «Танк» лӱман ончычсо колхозын отчётшо-влакым ончем, Параньга районын Шарнымаш книгажым шымлем. 2024 ий 14 май гыч «ВКонтакте» социал кылыште Кугу Пумарий селан историйже нерген пост-влакым возем, Сеҥымашлан 80 ий темме вашеш Кугу Ачамланде сарыште кредалше мемнан кундемысе воин-влак нерген савыктен шогем.

– Шижалтеш, Те тидым кугу кумыл дене шуктеда.   

– Тӱҥ шонымашем тыгай: тунамсе неле дечат неле сар жапыште Кугу Пумарий кундем гыч Шочмо Элым аралаш кайыше, мӧҥгеш пӧртылшӧ да сареш вуйыштым пыштыше-влак нерген кузытсе тукымлан кеч изиш да палдараш. Ончыко пеҥгыдын да ӱшанлын ошкылаш эҥертыш кӱлеш, мыланна тыгай эҥертышыже – тоштым шарнымаш. Ветеран-влак сарыште шкем чаманыде кредалыныт, пеш шуко чытен лектыныт, илен кодшыжо-влак сандене сар нерген ойлаш йӧратен огытыл. А вет нуно пеш шучко да виян тушманым – Германийысе фашизмым – сеҥен-пытарен толыныт.

– Тендан вершӧрыштӧ нуным шарныктыше чапкӱат уло?  

– Шочмо Элнам Кугу Ачамланде сар годым арален кодышо сарзыеҥ-влаклан Кугу Пумарий селаште скульптур уло, тудым 1972 ийыште шогалтыме. Тиде «Елеевский» совхозын йодмашыже лийын. Скульпторжо – Николай Харченко. Совхозышто чоҥышо инженер тунам Мосолов Николай Алексеевич лийын. Тудо шкеже сар деч варарак Украина мландыште бандеровец кашак ваштареш кредалын. Скульптурлык пашам шуктымо годым прораб семын Виноградов Альберт Устинович лийын. Тудын кид-йолжо чыла пашалан толын, аккордеон дене сайын шоктен. 1968 ийыште Чехословакийыште тарваныше пудыранчыкым темдалмаште лийын. Тушто йолжо сусырген.

Пӧръеҥ-влаклан штукатур пашаште мастар ӱдырамаш Раисия Прокофьевна Чиркова полшен.

– Тиде шарныктышым кызыт кӧ эскерен шога?    

– Скульптурым Кугу Пумарий клуб пашаеҥ-влак, верысе администраций да школышто тунемше-влак эскерен шогат. Тунемше-влак тоштерышкат коштедат, кугезышт-влак нерген пален налаш тыршат. Кушкын толшо тукымым Шочмо Элым йӧратыме шӱлышеш кушташ школ кугу пашам эртара. Самырык-влак верч, нунын уш-акылышт да чон тулышт верч тенийысе саманыште моткоч чот тыршаш, кучедалаш кӱлеш.

А Кугу Пумарий кундемысе ялла гыч сарыште лийше-влак нерген верысе администраций тыге увертарыш: 

Мыйын родо-тукымем гычат тудо сарыште кредалыныт, тылыште фронтлан полшеныт. Мыняр тиде пашам шуктем, тунар шукырак мый шкенан кундемын эртыше илышыже да патыр калыкше нерген пален налам. Тидыже шӱм-чоныштем шкенан марий калыкна верч, сар да тыныс жапысе паша саскашт верч, пӱтынь элна верч кугешнымаш тулым ылыжта. Кызыт теве СВО-штат мемнан кундем гыч кумло наре еҥ кредалын да кредалеш, у сеҥымаш верч тырша. Нунын ончылан, кугезе-влакна ончылан ме вуйнам савена, эсогыл сукен шинчына.

Снимкыште: Геннадий Иванович Волков Кугу Пумарий школышто тунемше-влаклан обелиск нерген каласкала. 

Геннадий Сабанцев

Фотом Геннадий Волковын архивше гыч налме