Ты ой 27-30 июньышто Йошкар-Олаште эртаралтше финн-угровед-влакын Россий кӱкшытан VII научный конференцийын лӱмжӧ гына огыл, тиде таче – финноугроведений ден гуманитарный наукылам вияҥдыме у корно. «Науко, образований, обществе да тӱвыра кеч-могай кугыжанышын вияҥ толмо стратегийжын негызше, национальный лӱдыкшыдымылыкын ик эн кӱлешан компонентше улыт», – палемден конференцийын икымше пленарный заседанийыштыже МАРНИИЯЛИ-н директоржо, филологий науко кандидат, доцент Людмила Григорьева.
30 ий гыч – уэш Йошкар-Олаште
Конференцийын радамже дене палдарыме деч ончыч эртыше пагытыш пӧртылде ок лий. Мемнан элыште тудо икымше гана Совет Ушем жапыште 1947 ийыште лийын да 1987 ий марте эртаралтын. Совет Ушемын шаланымыжлан кӧра тыгай конференций тетла лийын огыл. Угыч тудым погымо шотышто тӱҥалтышым 1990-ше ийлаште лач Марий Элнан общественностьшо ыштен, тыге 1994 ийыште шонымаш шукталтын: ноябрьыште Йошкар-Ола финн-угровед-влакын Россий кӱкшытан I научный конференцийын участникше-влакым вашлийын. Варажым тудо элнан икмымяр регионыштыжо эртен. Тыге тиде кечылаште кумло ий гыч Марий Элнан рӱдолаже адакат ик эн виян финн-угровед-влакым шокшын вашлийын. Тӱрлӧ формат дене эртыше да Россий науко академийын 300 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше тенийысе конференций Россий Федерацийысе 19 регион гыч шымлызе-влакым да 300 наре экспертым иквереш чумырен. Тудын кышкарыштыже кок пленарный заседаний эртен, 17 секций пашам ыштен да «йыргешке ӱстел» лийын.
Россий финноугровед-влакын комитетышт –
марий учёныйын кидыштыже
Конференций 27 июньышто 17 шагатлан марий калыкнан ик эн йӧратыме верыштыже, М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыште, торжественно почылтын. Но тидын деч ончыч МАРНИИЯЛИ-н Учёный советшын залыштыже Россий Федерацийысе финн-угровед-влакын комитетыштын заседанийже лийын. Тушто 2005 ий гыч ты комитетын председательжын пашажым шуктышо, Россий науко академийын Уралысе полкажын Коми научный рӱдерысе Йылме, сылнымут да историй институтшын тӱҥ научный пашаеҥже, филологий науко доктор Анатолий Ракин ты должность гыч шке кумылын кайымыж нерген увертарен. Комитетын председательжылан МАРНИИЯЛИ-н кугурак научный пашаеҥже, филологий науко кандидат, доцент Олег Сергеевым ик йӱк дене сайленыт.
Заседаний деч вара участник-влаклан Йошкар-Ола мучко экскурсийым эртареныт
«Шымлымашдан негызыштыже –
калыкын ойыртемже»
Конференций жаплан М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын фойештыже участник ден уна-влак «Кажне йылмыште тыныс йоҥга» лӱман художественный да графический паша ончер дене палыме лийын кертыныт. Тиде – Патрис Лумумба лӱмеш Российысе калык-влак келшымаш университет ден Москвасе академический училище кокласе вашкылын лектышыже. Паша-влакын негызыштышт – шочмо мланде да йылме, нуным йӧратымаш. Тыгак тыштак финн-угор калык-влакын шочмо йылмышт дене возымо тӱрлӧ книга, савыктыш-влак дене палдарыше ончер-шамыч лийыныт.
Конференцийын участникше-влакым тиде кугу событий дене эн ончычак республикнам вуйлатыше Юрий Зайцев саламлен, Россий Федерацийын шуко калыкан ешланже тудын кӱлешлыкше нерген ойлен. Тудо тыгак Россий Федераций президент Владимир Путинын палемдымыжым каласен: «Шӱдӧ ийла дене финн-угор калык моло дене пырля шуко калыкан элнан вияҥмашкыже кугу надырым пышта. Илышын тӱрлӧ сферыштыже сеҥымашышт – историй, науко, тӱвыра да шӱм-чон поянлыкнан ойыраш лийдыме ужашыже».
Сай паша лектышым, науко тӱняште пайдале вашкылым тыланымеке, Юрий Викторович икмыняр еҥлан кӱкшӧ наградым кучыктен.
Регионым вуйлатыше ешарен: финноугроведений областьыште шымлызе-влак уло марий калыклан да финн-угор тӱнялан кӱлешан пашам ыштат. «Шымлымашдан, шинчымашдан да пашадан негызыште – калыкын ойыртемже, тудын шарныктышыже. Чыла тиде – кугу элнасе калык-влакын ужашыже», – каласен тудо.
Погынышо-влаклан поро мутым тыгак Марий Эл Кугыжаныш Погынын председательже Анатолий Смирнов, республик правительстве председательын алмаштышыже-тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министр К.Иванов, Йошкар-Олан мэржын пашажым жаплан шуктышо Антон Трудинов ойленыт. Россий науко академийын саламлымашан серышыжым эмлык кушкыл-влакым научнын шымлымше всероссийский институтын профессоржо Прасковья Мизина лудын.
Вияҥме корно: мо ышталтын да ышталтшаш?
Конференцийын икымше пленарный заседанийжат М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыштак эртен. Тыштат эн ончычак Россий кӱкшытан саламлымаш-влак йоҥгалтыныт, кажныштыже финн-угор тӱшкаш пурышо калык-влаклан конференцийын кӱлешлыкше нерген палемденыт.
Пленарный заседанийыште тӱҥ докладым МАРНИИЯЛИ-н директоржо, филологий науко доктор, доцент Людмила Григорьева ыштен. Тудо финноугроведений областьыште пытартыш вич ийыште сеҥымаш, Российысе ик эн ончыл финн-угор шанче рӱдер-влак дене палдарен. Таче кечылан тыгай радамыште Марий Элын, Карелийын, Мордовийын, Удмурт республикын, Пермь кундемын, Хант-Мансий автономный округ-Югран научно-шымлыше институтышт, кӱшыл тунемме тӧнежышт да образований институтышт улыт. Россий науко академий пелен финн-угор йылме-влакын секторышт пашам ышта, А.И.Герцен лӱмеш Российысе кугыжаныш педагогический институтышто урал йылме-влак, фольклор да сылнымут кафедре уло. Учёный-йылмызе-влак кугу тӱткышым финн-угор йылме-влакым вияҥдыме да тудым кучылтмым кумдаҥдымылан ойырат: цифр технологий йӧным кучылтыт, национальный йылме корпусым ыштат. Монографий шымлымаш-шамыч йылмын историйжылан, лексикологийжылан, грамматикыжлан, диалектологийжылан, йылме-влак кокласе кыллан пӧлеклалтыт, тыгак мутер-влак савыкталтыт. Когнитивный лингвистике, социолингвистике кызытсе направлений-влак вияҥ толыт. «Яндекс» компаний дене пырля машина дене кусарышым ыштыме да финн-угор йылме-влакым «Яндекс. Кусарышыш» пуртымо дене кылдалтше проект илышыш шыҥдаралтеш. Кызытлан базыште тӱнямбалсе 100 йылме уло, тышеч 5-ше – финн-угор: венгр, марий, удмурт, финн да эстон. Обь-угор прикладной шымлымаш да разработко институтын специалистше-влак обь-угор ден самодий йылмыла дене Диалектологий атласым ямдыленыт.
Марий Элыштына шочмо йылмынам вияҥдаш да тудым кучылтмым кумдаҥдаш шагал огыл ышталтеш. Шочмо йылмым туныктышо-влаклан паша деч кӱрылтде шинчымашым нӧлташ регионысо кластерым почмо. Тушко школ ден вуз-шамыч веле огыл, тыгак научно-шымлыше институт, национальный тӱвыра рӱдер, усталык ушем да мер организаций-шамыч пурат. Марий кугыжаныш университет пелен филологий направленийла дене Диссертаций советым почмо, 2023 ий гыч Урал йылме-влакым тунемме научнын шымлыше рӱдер пашам ышта. Учёный-влакым кумылаҥдаш аспирант ден научный вуйлатышыштлан именной стипендийым ыштыме.
Финн-угор калык-влакын йылмышт дене тунемме-методический пособий-влак савыкталтыт. Карел, марий, мокшан, ненец, удмурт, эрзя йылме да литератур дене олимпиадым Россий Федерацийысе Просвещений министерствын олимпиаде-влакын переченьышкышт пуртымо. «Кугу паша ышталтеш. Но ме чыланат умылена: йочана, уныкана дене шочмо йылме дене мутланаш тӱҥалына, тыгак йылмын чыла стильжым – научныйымат, официальноделовойымат – вияҥден толына гын веле тудо илаш тӱҥалеш», – пеҥгыдын палемден Людмила Яковлевна.
Йылмызе-влак дене пырля тыгаяк кугу пашам финн-угор калык-влакын литературоведше-шамыч ыштат. Нуно тачысе кечылан келшыше методологий полшымо дене у позиций гыч эртыше ийласе процесслам шымлат. Историк-влак финн-угор регион ден нунын рӱдолаштын историйыштлан пӧлеклалтше фундаментальный пашам ямдылат. Поснак кугу тӱткыш кызыт Российысе регион-влакын военный жапыштлан ойыралтеш. Археологий ден этнологий областьлаштат келге йӱлана аралалт толеш да вияҥеш. Шуко задачым решатлаш археолог-шамыч естественнонаучный йӧным грамотнын кучылтыт. Этнолог ден искусствовед-влак йӱлалан шотлалтше тӱвырам шымлымаштышт материальный, духовный аспект-шамычлан кугу тӱткышым ойырат. 2022 ийыште Йошкар-Олаште икымше гана марий религийлан пӧлеклалтше Россий кӱкшытан научно-практический коференций лийын. Социолог-влак регионлаште этнополитический процесслам, калык да конфессий-шамыч кокласе кылым, гражданский да этнический ойыртемым, молодёжьын шӱм-чон поянлыкышт шотышто шонымашыштым, волонтёр толкыным шымлат. Марий, мордва да удмурт учёный-влак пырля «Марий Эл, Мордовий, Удмуртий: кызытсе этноконфессиональный ситуаций» монографийым ямдыленыт.
«Финноугроведений научно-тунемме направлений семын Российысе финн-угор регионласе ик эн ончыллан шотлалтше чыла вузышто вияҥеш. Ты паша мемнан профессионал специалист-влакын энтузиазмыштлан кӧра кугу кӱкшытыштӧ. Чаманен каласыман, опытан пашаеҥ-шамычын чотшо шагалем толеш, оптимизаций жапыште штатный сотрудник-влакым палынак шагалемдыме, а научный пашаеҥ ден преподаватель-влакын идалыкаш паша кугытышт ий гыч ийыш кугемеш. Санденак ончыкыжым вияҥаш да сай паша лектышан лияш манын, мыланна науко, образований, тӱвыра, тыгак регионысо кучемла, обществе да кугыжаныш дене пырля ик ой дене пырля лийман», – каласен Людмила Яковлевна да финноугроведений ден гуманитарный наукылам вияҥдаш направленийлам палемден.
Ты кечын эртыше пленарный заседанийыште Москва, Санкт-Петербург, Ижевск да Саранск гыч учёный-влакын шымлыме пашат дене палдареныт. Кечывал деч вара участник-влак МарГУ-н Национальный тӱвыра да тӱвыра-влак кокласе кыл институтышто секцийлаште пашам ыштеныт.
Конференцийын пытартыш кечынже кумдан палыме марий йылмызына-влак Ю.Андугановым, Ф.Гордеевым, Н.Исанбаевым, Е.Мустаевым, Н.Пенгитовым да С.Черныхым шарнымашлан пӧлеклалтше лийын, а кечывал деч вара уэш чыланат М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыш пленарный заседанийыш погыненыт.
Вес регионла гыч толшо икмыняр учёныйын конференций, Йошкар-Олана нерген шонымашышт могайрак – газетнан верс номерыштыже лудаш темлена.
Г.Кожевникова
М.Скобелевын фотожо
