Таче ялыште
Кажне ояр шагатым – пайдалын
Озанлык вуйлатыше дене пасу мучко кудалышт савырнышна
Марий Турек районысо ик эн тора «Восход» озанлыкыш ола гыч лекмеке, корно мучко гаяк тургыжланен кайышна: я ик вере изи йӱр эрта, я вес вере нӧрта… А ме ӱдымашке логалнена. Шернур районыш шумеке, колхоз председатель деке йыҥгыртедат шым чыте: «Тендан дене йӱр уке дыр?» «Уке, – мане М.Т.Мухаметов, а вара ешарыш: – Но таче пасуш лектын огынал». Тидыже мыйым чотак ӧрыктарыш: «А кузе ынде лийман?..» «Ме шкежат пеш тургыжланена – теҥгече ик гана веле огыл изин-изин нӧртыш, сандене эрлан топланен ыш шу», – каласыш Мунир Такиевич да тидын дене йӧршынак кумылым волтыш. Но тунамак ешарыш: «Такшым механизатор-влак ямде улыт. Теве агроном дене пасум ончал савырненат, шоналтена». Тунам гына чон верышкыже шинче.
Пиалешна, Марий Турек велке йӱр толын ыш шу. Сандене Кугу Карлыганыш ӱшан дене миен пурышна. Но озанлык вуйлатыше пасуштак лийын. Йыҥгыртымеке, тудо каласыш: «Толмешке, колхоз столовыйышто кочкын лекса – ончыкыжо мемнам кугу паша вуча». Ме умылышна: тугеже техникым пасуш лукмо. Теве кузе кызыт озанлык-влак кажне ояр шагатым пайдалын кучылташ тыршат.
– Нур ӱмбаке 26 апрельыште лекна, – каласыш, правленийыш толмекыже, Мунир Такиевич. – Тысе кундемын ойыртемжак тыгай – мланде арнялан але лу кечылан варашрак топлана. Но ме ынде моло озанлык почеш шуаш тунем шуктенна, ик жапыштыракак лекташ тыршена. Но чодыра да нур тӱрысӧ посадке вӱдыжгым садыгак кужунрак кучат. Туге гынат ме тачысе кечылан 25 процент наре кумдыкышто ӱденна. Шагал, конешне, ӱмашсе деч 8 процентлан мӧҥгештме. Но мемнан дене веле огыл, район мучкат 6 процентлан иземын – 43 процентыш шуктымо. Тений шошыжак кучалт толын да юалге, эше йӱр эре чаракым ышта. Сандене вашкыде ок лий.
Меат председатель дене вигак пасуш кудална. Ончыч Поком лӱман изи ял воктене пурсам ӱдымашке вик каяш шонышна, но лапыште вӱдан ылят, йыр савырнаш логале. Мийымына годым МТЗ-82 ик трактор ӱден савырненат, пасу тӱрыштӧ сеялке каток йыр пӱтырнышӧ рокым эрыкташ чарналтен ыле да угыч корныш тарваныш. А весе, икмыняр жап гыч толын шуын, сеялкыш машина гыч пурсам грузитлаш шогале. Трактористше дене кутыралтенат шуктышна.
– Эше Арбор школыштак мемнам трактористлан туныктеныт. 9-ше ден 10-шо класс деч вара кеҥеж каныш годым ачам дене пырля тракторышто сменщикланат ыштенам. А 11-ше класс деч вара колхоз пашаш ушнышым да ынде 21-ше ий тыште тыршем. Идалык мучко тӱрлӧ технике дене ышташ логалеш: ӱдымаште – МТЗ-82 трактор, силосым ямдылыме годым – «Полесье-600» комбайн, уржа-сорла жапыште – «Акрос-550» комбайн, шыже-телым фермыште – угыч МТЗ-82 дене. Тений нурыш лекмеке, ончыч силослык корма вартышым, вара шожым ӱдышна, кызыт – пурсам, – кумылын вашештыш Руслан Галямов.
Озанлык вуйлатыше тудым ик эн ончыл тракторист семын палемдыш. Ӱден кайымекыже, пурса кузе вочмым почешыже изи кольмо дене пургед терген: «Чыла шот дене ышталтеш», — мане. Вара рапсым ӱдышаш кумдыклан ешартыш кочкышым пуымашке тарванышна. Тушто тора гычак пеш оҥай технике шинчалан перныш. Чынжым гын «Роса» маналтеш, но лопка ораважлан да формыжлан кӧра механизатор-влак тудым «Луноход» маныт. Ораваже камере гай гына, но тидлан кӧрак ӱдымӧ кумдыкым чот ок пеҥгыдемде, минерал ӱяҥдышым куштылгын шавен кая. Лачак ӱяҥдышым грузитлыкташ шогалын ыле. Водительже Николай Сапаров моло жапыште МТЗ-82 трактор дене фермыште ышта, а шошо ага годым ты техникыш шинчеш. Тудат тыште 10 ий утла тырша.
Умбакыже ме Кугу Карлыган вес велныла Павайнур пасушко, озанлыкын ик эн тора лукышкыжо, тарванышна. Тиде пасу 15 ий куралалтын огыл улмаш, сӧреман мландыш савырнен. Тушто вондер ден пушеҥге кушкын шогалын. Нуным, пӱчкеден да пургед луктын, 40 наре тележкыш оптен кораҥдыме, а мландыжым кеҥеж гоч обрабатыватлыме. Кум ий ончыч тиде ышталтын.
– Ӱмаште тыште шыдаҥым ӱдышна, но – варашрак кодын. Санденак лектышыже ыш куандаре. Тений шожым вераҥдаш шонена. Кузерак шочеш, ала. Но тыгай кумдыкым – 237 гектар лиеш – яра кийыкташ намыс. Тыште кызыт кок ий ончыч налме РСМ-2375 трактор пашам ышта. «Россельмашыште» ыштыме, 375 имне виян пеш чапле трактор. Тырмаже 21 метр лопкытан. Тыгай лопка тырма мемнан кумыт уло, молыжым – 15 да 13 метранжым – 180 имне виян ХТЗ-17221 трактор коштыкта, – рашемдыш Мунир Такиевич.
Пасум тырмалыше кугу куатан тракторым виктарыше механизатор, председательым ужын, чарнен шогалде ыш чыте. Гайнан Исхаков тыште ик эн кужун – 42 ий – ышта. Пасу паша годым – ты трактор дене, телым – ферме воктене МТЗ-82 дене. Тудымат озанлык вуйлатыше ик эн опытан семын палемдыш. Шке механизаторжо да водительже-влак дене тудо кугешна – нуныжо коло нарын улыт гын, шукыж нерген сайым каласыш. Нунылан пытартыш ийлаште ик у техникым веле огыл налме. Ончыкыланат тыгай шонымашыже уло.
– Паша планна тенийланат изи огыл. Кокияшна 1125 гектар (тӱрыснек шыдаҥ) уло гын, икияшна 2775 гектар лийшаш: шыдаҥ – 1200, шож – 530, уржа – 400, шӱльӧ – 240, пурса – 220 гектар… Чылажымат сайын ончен куштен да поген налына гын, тудым эрыктен кошташат, аралаш пышташат верна уло. Ӱмаште пырчым эрыктен коштышо у комплексым, у идым оралтым чоҥен шуктышна. Да чылажымат – озанлык йӧн дене, сандене кок пачаш нарылан шулдынрак лекте, 18 миллион теҥгеш шуо. Ончыкыжо тыгыде нӧшман культурым (шудо нӧшмым, рапсым, горчицым) коштышо комплексымат, кызытсе гай шахтаным огыл, а конвеераным, ыштынена. Тунам пашана эшеат вияҥ кайышаш, – палдарыш ончыкылык шонымашыж дене «Восход» СПК колхозын председательже М.Т.Мухаметов.
Сандене мый тудын чолгалыкшылан ӧрде шым керт. Манаш веле, 1974 ийыште ялозанлык пашаш ушнен да кызытсе марте тушто тырша. «Знамя» колхозышто тыглай зоотехник гыч тӱҥалын, Ленин лӱмеш колхозыш ушнымеке, тӱҥ зоотехник марте кушкын. Тушечын райкомын ялозанлык отделжым вуйлатышылан налыныт, кӱшыл партшколыш тунемаш колтеныт. Но тудо садыгак озанлыкыш пӧртылын, ынде – вуйлатыше семын, да тушто кандаш ий ты пашам шуктен. Вара республикын ялозанлык да продовольствий министрже А.Я.Егошин тудым икымше алмаштышыжлан налын. Марий министрым тудо кызытат порын шарна. Тунамак марла кутыраш тӱҥалын, «Ончыко» журналым лудын, йылмыжым пойдарен. Кызытат ме татар калыкын шочшыж дене марлак кутырышна.
Но тудо кабинет пашалан тунемын огыл, сандене угыч саде озанлыкышкак пӧртылын. А ту жаплан колхоз палынак начарештын, угыч нӧлталаш логалын. Шкетын огыл, кушкын шушо эргыж дене ты пашалан пижыныт. Кандаш ий жапыште тудым, Марсель Мунировичым, сай вуйлатыше марте куштен шуктен да тушеч каяш шонен пыштен. А колхозым жапын йодмыж дене келшышын «Росагро» манын лӱмденыт. Тунам Александр Яковлевич министр семын Мунир Такиевичлан «Восход» колхозым кеч ик ий вуйлаташ темлен, нелылык гыч лукташ полшаш йодын. Да мо шонеда, тудланат полшен, но ик ийлан толшет ынде латкокымшо ий тыште тырша. Теве могай вуйлатыше дене ме пасу мучко кудалышт савырнышна.
Тиде ик арня ончыч лийын. А теҥгече, газетыштына ты материал лекме деч ончыч, озанлыкыш йыҥгыртен рашемдышым: район мучко ты кечылан 63 процент кумдыкышто ӱденыт гын, «Восходышто» – 70 процент наре. Теве мынярлан ончыко ошкылым ыштыме. Тидыже, мутат уке, тыршыде пуалтын огыл.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: председатель Мухаметов М.Т.; председатель кузе ӱдымым терга; пурсам ӱдымаште; тракторист Р.Галямов; механизатор Н.Сапаров; тракторист Г.Исхаков; пырчым эрыктен коштымо у комплекс.
Авторын фотожо
