ВАШМУТЛАНЫМАШ

Кажне кушкыл верч тургыжлана

Марий кундемын пӱртӱшым сайын палыше да шымлыше вес тыгай айдеме укеат, очыни. Пӱртӱсым йӧратымылан кӧрак тудо шке илышыжым, пашажым лач тудын дене кылден. Геннадий Богданов, Марий кугыжаныш университетыште биолог-химиклан тунем лекмеке, Сидельниково школышто ончыч туныктышылан тыршен. Вара «Кугу Какшан» заповедникым ыштымеке, тушко пашаеҥым погымо нерген уверым ужын. Тыге тудо заповедник кумдыкышто верланыше Старожильск посёлкыш ешге илаш куснен. Пашаш пурет гын, туштак илаш кӱлын. Ынде 30 ий лишке тушто тырша, кугурак шанче пашаеҥ.

14 мартыште заповедникым ыштымылан 30 ий темеш. Богдановын шанче пашажат ятыр. Тудын тыршыме дене Марий Элын «Йошкар книгажын» кокымшо выпускшо ош тӱням ужын. Книгам ямдылыме годым уло республикым коштын савырнен, манаш лиеш. Йомшылан шотлалтше кушкыл-шамычым ятыр верештын. Биолог семын кажне кечын игечым эскера, пӱртӱсыштӧ, янлык-влакын илышыштыже могай вашталтыш лийын онча, а тидлан заповедник мучко ятыр меҥгым эрта. Эр ӱжара денак кынелеш да температур вашталтме, янлык, кайык, кушкыл-влак нерген серен кодаш вашка, нуным фотографироватла. Персональный фотсӱрет ончержат икмыняр гана лийын. Соцкыл лаштык гоч пӱртӱсым эскерыме шонымашыже-влак дене тӱшка калыкым палдара. Тудын деч моткоч шуко оҥайым умылен налаш лиеш. Таклан огыл ты еҥым палымыже-влак Пришвин денат таҥастарат.

А эше тудо кеҥежым да телым заповедник кумдыкышто экскурсийым эртара. Пӱртӱс нерген йӧратен каласкалымыжым нимучашдымын колышташ лиеш.
Геннадий Алексеевич, заповедникыште Те пӱртӱс дене кылдалтше шанче пашам вӱдеда, летописьшым возеда. «Йошкар книгам» ямдылыме годым шуэн вашлиялтше шуко кушкылым верештында. А кузе нуным ойыркаледа? Лӱмыштымат кузе ушышто чыла кучаш лиеш манын шонымашат лектеш.

– Тиде опыт дене толеш. Кызыт экспедицийыш але командировкыш кайыме годым, эсогыл машина дене иктаж 60-70 км/ч скорость дене кудалме годымат ты але вес кушкылым шекланен кертам. Шке жапыштыже Моско гыч пеш палыме ученый В.Н.Тихомиров толын ыле. Тудын дене пырля экспедицийыште лияш пиал логалын. Лач тудо тыгай ыле. Теве ынде шкежат шекланен шуктем иктаж-могай кушкылым, водительлан ты але вес верым шарнен кодаш йодам. Вара мӧҥгеш толмыла корнышто шогалына. Кажне ийын возымо пӱртӱсын летописьшылан заповедникыште мыняр да могай кушкыл, янлык, кайык улмым рашемдена. Ий гыч ийыш тыгак шинчымаш пойдаралтеш. Мом ом пале, кычалаш логалеш.
Чыным каласаш гын, пӱртӱсым шымлыше специалист-влак уке улыт. Лийшыжым парня дене шотлен лекташ лиеш. Геоботанический паша республикыште кодшо курымын кумлымшо ийлаштыже тӱҥалын. Б.П. Васильков, Л.Н. Васильева, М.И. Замараева, Н.В. Абрамов гай ученый-влакым палемдыман. Шке жапыштыже мый Николай Васильевич Абрамов дене пашам ыштенам. Эн кугу надырже лач тудын. Шуко экспедицийыш коштынна, заповедникыштат пырля ышташ логалын. «Йошкар книгам» ыштымаште суапшым палемдыманак. Шукерте огыл Евсеев лӱмеш тоштерыште пӱртӱсым шымлыше-влаклан пӧлеклалтше ончерым эртарымым сайлан шотлем, молан манаш гын, тӱшка калык нуным огеш пале. А вет нуно Марий Эллан веле огыл пайдам конденыт, Россий кукшытыштат чапым налыныт.

– Те республик мучко моткоч шуко кудалыштыда, кеч шкеже заповедникыште ыштеда…
– Марий Элын Пӱртӱс поянлык, экологий да йырым-йырысе средам аралыме министерствыже кажне ийын пӱртусым шымлыме пашалан изишак шийвундым ойыра. Сандене республик мучко кудалышташ йӧн уло. Кеч шке жапыштыже «Йошкар книгалан» материалым погымо годым шке кӱшеш гаяк кошташ логалын, корнылан гына оксам пуат ыле.
– Пӱртӱс лоҥгаште пашам ыштыше айдеме кузе кана?

 — Канашак манын, идалыкыште пӱртӱсыш ик-кок гана веле лекташ йӧн уло. А пӱртӱсым ончен канаш моткоч йӧратем, чонемак куана: кузе лышташ ужарга, кузе пеледыш пеледеш… Тыглай пӱртӱс сӱретлан йывыртен моштем. Кызыт Интернет полшымо денат шуко уым пален налаш лиеш. Соцкыл лаштыкла гочат ты але вес кушкыл, янлык, кайык нерген уверым кычал муаш йӧн уло. Пӱртӱсым эскерымым пален, южо лудшо фотографий-влакымат колтат, кайыкым, кушкылым, янлыкым ужмышт нерген ойлат.

– Соцкыл лаштык шотышто каласаш гын, материалда-влакым лудаш моткоч оҥай. Тау тыланда. Комментарий шуко уло. Ты але вес кушкыл, янлык, кайык шотышто йодын возышо-шамычат эре улыт. А кузе тидлан соцкылым кучылташ шонымашыже лектын?
– Мемнан Старожильск посёлкышто проводан Интернет уке. Эргым ик шочмо кечылан модем манметым пӧлеклен. Тыге возгалаш тӱҥалынам. Соцкылыш пост-влакым вераҥдыме пашаштат полша. Южо фактым, сӱретым рашемдаш полшышо-влак эре лектыт. Теве телылан кодшо йӱксӧ кайык дене кылдалтше историйымак налаш. Мый декем эсогыл Пӱртӱс поянлык,экологий да йырым-йырысе средам аралыме министерстве гыч йыҥгыртеныт. Шкаланемак утарыше-шамычым тарваташ логалын. Нунын полшымо дене тиде мотор кугу кайыкым утарен кертме. «Кугу Какшан» заповедникысе кумдыкым сайын шымлен шуктымо. Тушто республикыште кушшо пелыже утла тӱрлӧ кушкыл улмым рашемдыме. Мый кайыкымат, мокымат, лишайникымат шымлем. Шанчызе семын заповедникыште шыгыр лийын манашат лиеш. Санденак йӧн лийме семын республикын вес луклашкыжат лекташак тыршем.
– Тендан деч посна Марий кундемыште пытартыш жапыште ыштыме ик пӱртӱс памятникат, заказникат ышталтын огыл, очыни?

– Республикысе кажне пӱртӱс памятникым ыштымаште «Кугу Какшан» заповедникын специалистше-влакын надырышт уло. Мемнам ты пашаш эре ушат. Марий кугыжаныш университетысе биологий кафедр дене сай кылым кучена. Тений Юрино районышто Патьяр, Светлое, Гусинец ер-влакым, Кужэҥер районысо «Горное заделье» заказникым шымлыме. Тулеч ончыч «Марийское Присурье», «Шайра кундем» заказникым, «Пошкит куп», «Озеро Солёное», Пича эҥер воктенысе пӱртӱс памятник-влак ышталтыныт. Шуко мом ончыкташ лиеш. Евсеев лӱмеш калыкле тоштер, Ботанический сад дене пеҥгыде кылым кучена. Шуэн вашлиялтше кушкыл-влакым верлаш лектын шындена: нӧшмӧ денат, росотамат. Тыгай паша мемнан кундемыште гына шукталтеш. Лектышыжат куандара.

Кок ий ончыч Морко велне ятрышник шлеменосный орхидейым верештынна ыле. (Тудым Российын Йошкар книгашкыже пуртымо). Но ӱмаште, тиде кушкыл шочмо верыште кӱ карьер уэш пашам ышташ тӳҥалын, да мемнан кушкыл чыла трактор гусеница йымак логалын. А мый гербарийлык экземплярымат налын омыл. Моткоч жалке, чон коржеш. А ты кушкылжым мемнан кундемыште 105 ий ончыч гына верештыныт улмаш. Морко велнак «Йошкар сер» пӱртӱс памятник кумдыкышто турист корным ыштымылан кӧра «венерин башмачок» кушмо верым чылт тошкен пытареныт. Тидланат чон коржеш. Заповедникын шанче пашаеҥже-влакын темлымышт почешак ончыкылан пӱртӱс памятникыш савыраш келшен толшо 50 утла кумдыкым палемдаш лиеш.

– Пелашда Тендан семынак кажне кушкыл верч тургыжланыше еҥ, очыни?
– Людмила пелашем дене пыля университетыште ик группыштак тунеммына. Кызыт тудо Красный Мостысо школышто туныктышлан ышта. Йоча-влак дене шуко гана пӱртӱс лоҥгаште лиеда, ончыкта, каласкала. Тудын ныжыл ойлымыж годым шукышт ойлат: «Те, наверно учительница улыда?» Пелашемат заповедникыште изиш пашам ышта – летописьын «Фенологий» разделым вӱда. Эргынат, шешкынат мемнан корно дене каеныт, тыгакак Марий кугыжаныш университетым биолог да химик специальность дене пытареныт. Нуно мыланна кок уныкам пӧлекленыт. Кугуракше (вашке 4 ий темеш) мыйым поснак куандара. Изиракше годым лыве пеш келша ыле, ик жап тудым погенат. А кызыт тӱрлӧ копшаҥгым погаш тӱҥалын.

– Заповедник пашаеҥ семын эре чодыраш кошташ логалеш, огыда лӱд?
– Изинек чодыраш коштын тунемалтын. Ача-аваммыт выньыкашлан, шудым солаш, емыж погаш эре пырля налыныт. Заповедникыште шукыжо йолын кошташ логалеш. Но мыйым чодыра ок лӱдыктӧ. Янлык-шамычат ушан улыт. Ирсӧсна гына орадырак, ваштарешет кудал лектын кертеш. Кишкат ик гана чӱҥгалын.

– Пӱртӱсым кажне кечын эскереда. Вес еҥ-шамычын шинчаш перныдымым шекланеда. Пытартыш жапыште ӧрыктарыше сӱрет-влак лийыныт мо?

— Кодшо ийын «северный сияний» кум гана лийын. Кум гана! Мемнан широташте тыгай сӱрет нигунам лийын огыл. Кодшо ийын кӱдырчан йӱр шуко ыле. А икымше тыгай йӱржӧ эсогыл апрельыштак лийын. Пытартыш жапым налаш гын, эн «шокшо» февраль тылзым, шыжым палемдыман, йӳштӧ май мучаш да июнь тылзе. Чыным каласаш гын, кажне кечын возаш эре иктаж-мо да оҥай лектеш. Кӱлеш ала уке, но возен шогем. Теве Килемар посёлко тоштер пашаеҥ-влак «Кугу Какшан» заповедниклан 30 ий темме пайремлан выставкым почыт, тушко ӳжыт, да «В Контакте» соцкылыште мыйын кодшо ийыште лекше ойлымаш-влакым «Записки натуралиста» лӱман книгам луктыныт.

Светлана Носова мутланен.

М.Скобелевын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий