Морко районысо Йошкарэҥер ялыште илыше Николай Савинович Савиновым кеч ик гана ужаш шукертсек шонен коштынам, да тыгай пиал тений август кыдалне содыки шыргыжале. Илалше айдеме дене вашлиймемлан нимучашдымын куаненам: капка ончылнысо теҥгылыштыже кок шагат наре мутланен шинчыме жапыште тынар шуко шинчымашым, поро ой-каҥашым, ӱшаным да куатым нальым – тидым ны висен, ны аклен, ны мут дене каласен ончыкташ огеш лий. Ончыч тудлан каласыме, а вара илыш корныштыжо пеҥгыдемдалтше да кызыт сугыньлымо гай йоҥгалтше «мардеж ваштареш ит шал, вӱд ваштареш ит ий – мо-гынат лият» ойжым ынде мыят ӱмырем мучкылан вуйышкем пыштышым…
Лӱмжӧ, очыни, Теле Миколо дене кылдалтын
Николай Савинович тений 20 декабрьыште 93 ияш лиеш!
– Фактическиже Теле Миколо кечын, 19 декабрьыште, шочынам, юридическиже 20 декабрьыште возыктеныт. Шочмо кечым 19 декабрьыште палемдем – кугун огыл, шке еш дене гына, – рашемдыш Н.Савинов.
«Шке еш дене гына» скромнын манмыж шеҥгелне, паледа, мыняр еҥ шога? Кок эргыж ден ныл ӱдыржӧ пелашышт дене пырля, 16 уныкаже, уныкаже-влакын куд шочшышт!
Ӱмыржӧ мучко – Йошкарэҥерыште
Николай Савинович шочмыж годсекак Йошкарэҥерыште ила. Кокласола школ деч вара Нартас ялозанлык техникумышто агрономлан, Ежово ялозанлык техникумышто зоотехниклан, Пушкин оласе Лениградский ялозанлык институтышто тӱшка озанлыкым, КПСС-ын Кӱшыл партийный школыштыжо партий да совет кадрым вуйлатышылан тунемын.
– Тунам тугай жап лийын – партийный айдеме деч чот пеҥгыдын йодыныт. Верысе «Ленинград» колхозым латкум ий вуйлатенам, оптимизаций шотышто экспериментальныйлан шотлалтше Кокласола ялсоветын председательжылан ныл ий тыршенам, «Путь Ленина» совхозын директоржылан кандаш ият пеле ыштенам, тыгодымак ныл ий партком секретарь лийынам. Специальностьем икте веле огыл лийын гынат, эре туныкташ колтеныт. Ик школ гыч весыш, ик паша вер гыч весыш кусареныт… Тореш лият гын, «але партбилететым пыште да Морко район гыч лектын кае, але вуйлаташ шогал» веле маныныт, сандене поро чонан ик айдемын «мардеж ваштареш ит шал, вӱд ваштареш ит ий – мо-гынат лият» манмыжым пеш сайын умыленам, – эртыше жапым кочынрак шыргыжалын шарналтыш Николай Савинович. – Сулен налме канышыш лекмекемат, Красный Стекловар психоневрологический интернатым вуйлаташ йодыч. Туштат кок ий жапыште кандаш пачерым, конторым чоҥыктышым… Тунам пашам ыштет гын, пенсийым огыт тӱлӧ ыле. А пашадарем пенсий деч изишлан веле кугу лийын. Чылажымат радамын шоналтышым да канаш лектым. Адакше эре ответственный пашам ыштен ноенамат ыле…
Нигунамат яра киен огыл
Йодыш шкеак лектеш: эреак ончыл радамыште шӱм-чон йӱлен тыршыше Николай Савинович, сулен налме канышыш лекмекыже, пашам ыштыде, ласканже илен кертын мо?
– Э-э-э, уке! Мый нигунамат яра киен, ласкан илен омыл. Ончычшо кок ушкалым, лучко наре шорыкым, кок-кум сӧснам онченна, сад-пакчам кученна. Эшеже чодыраш коштынна, емыжым, поҥгым шуко погенна. Пелашемын ош тӱня гыч кайымыж деч вара 18 ий жапыште сурткайык ден вольыкым иземдышым, кызыт чывым веле ашнем. Изи пӧртыштӧ (шкешт тыге маныт гын веле, но Николай Савиновичын ончыктымо сурт йӧршынат изи огыл, эсогыл кок пачашан – авт.) кугурак эргым ден шешкым илат. Нунат вольыкым ашнен огыт керт – пашашке эр йӱдым лектын каят да мӧҥгышкӧ пелйӱд лишан веле толын пурат. Пакчаште, сурт коклаште мойн кертмем семын полшаш тӧчем, но ынде йыжыҥем шагал, кок йолемат коршта… Южгунамже нимом ышташ ӧрам да книгам ик вер гыч весыш наҥгаен пыштем, – воштылеш илалше еҥ. – Библиотекем моткоч кугу, шке жапыштыже 3000 утла книгам лийын. Ӱмаште ала ончылий пел машина изданийым макулатурыш колтышым. Кӱлеш гын, мо оҥайжым тыят ойырен нал да наҥгае, – шинчашкем туран ончалын, пӧртышкӧ ӱжӧ Николай Савинович, но мый тореш лийым, вет книга шкемынат шагал огыл уло. – Партийный книгам чот шуко. Сталинын латвич томан сочиненийжым, посна оптен, кандыра дене кучыктен ямдыленам, толын наҥгайыза манын, коммунист-влак деке ик гана веле огыл йыҥгыртенам. Уке, эшеат жапым огыт му.
Вашке 93 ийым тема гынат, Николай Савинович эше пеш раш да шот дене мутлана, шкенжым чаткан куча: ӱмбалныже вургемжат ару да шымартыме, йолчиемжат яндар, ӱпшымат шукерте огыл веле пӱчкыктен, коеш, пондашыжымат нӱжен…
– Кхе-кхе, кок кечылан ик ганаже нӱжем, – яклака оҥылашыжым кидше дене ниялтыш илалше пӧръеҥ. – А теве уш шотышто… Мый кызытат эре лудам, кроссвордым решатлем, вашмутшым эсогыл энциклопедический мутерыште кычалам. Тамакым ом шупш, аракам ом йӱ. Коклан гына иктаж витле грамм коньякым подылам… Чаманен палемдем, ондак чыла еҥым фамилийже, лӱмжӧ да ача лӱмжӧ дене каласен, чыла цифрым вигак ойлен кертам ыле, кызыт ала-можо мондалтеш…
Моторын чылажат мотор
Николай Савиновичын сурт-печыжат моткоч чатка, тора гычат, лишычат картиныла веле коеш.
– Оралтым шотышто кучашак тыршена… А теве тиде корнылан кок ий толашышым, – кидше дене шаргӱм шарыман кугорныш ончыктыш Н.Савинов. – Кокласола гыч Йошкарэҥерыш корным чоҥаш кӧм да могай организаций ден предпрятийым йодынам гын, иктат эсогыл вашмутым пуэн огыл. 33-шо №-ан Луговой сайлыме округын депутатше Евгений Петрович Кузьмин веле полшыш. Кидышкем депутатыш сайлалтме годсо программыже логале. Тушто тудо яллашке корным ышташ полшаш шонымыжымат палемден. Тений нылымше февральыште Евгений
Петровичлан кум лаштыкан серышым возышым, пеленже ял ден корнын чертёжыштымат пыштышым. Латныл кече гыч вашмут тольо. Депутат Морко район ден Кокласола ял шотан илем администрацийлам вуйлатыше-влакланат тиде йодышым нӧлталаш кӱлмӧ нерген серышым возен. Икмыняр жап гыч рашеме: республикын бюджетше гыч асфальтан корным чоҥаш оксам ойырен огыт керт – пеш шуко средства кӱлеш. Тунам мый кеч шаргӱм шараш темлышым – тольык корно лийже! Тыгеракын, корно пашаеҥ-влак техникышт дене майыште тольыч да Кокласола гыч Йошкарэҥер ялысе пӱя марте шуйналтше шымшӱдӧ метр кутышан корным ик тылзыште чоҥышт.
Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полшымо «Илышын корныжо» проект почеш ыштыме тиде корнылан 1 миллионат 60 теҥгем кучылтмо, тышечын 80 тӱжем теҥгежым калык поген.
– Ялыштына 61 гыч 47 пӧртыштыжӧ илат, ты чот гычшат латкум еш корнылан ик ырымат ыш пу. Тыгеже кажне еш деч кок тӱжем теҥге дене погаш кутырен келшенна ыле, но… Мемнан Ленин уремыште илыше-влак ныл тӱжем теҥге дене пыштышна да корным пӱя марте веле ыштыктен кертна. Тидланжат пеш кугу тау. Йоча-влаклан школыш кошташ, «вашкеполыш» машиналан черле деке пураш тиде корно изыра чот кӱлеш. А тул азап лийын кая гын?.. Самырыкрак да виянрак лиям гын, конешне, чот пижам, корным моло кум уремышкат чоҥыктем ыле, но ынде тазалыкем уке, – корштышо пулвуйжым ниялтыш Николай Савинович.
92 ияш илалше пӧръеҥын тыршымыж дене Йошкарэҥерыште корным веле огыл чоҥеныт, тавымат уэмден олмыктеныт.
– Ожно ялыштына кандаш таве лийын. Жап эртыме семын нуно икте почеш весе петырненыт… Теве тидыжым арален кодаш темлышым, – кидше дене ужар профнастил дене авырыме изирак оралтым ончыктыш. – Кумытын: мый, пошкудем-влак Нина Васильева ден Аида Павлова – тавым чот пижын ыштенна. Калык деч 34 тӱжем наре теҥгем погенна. Бетон колчам латныл метр келгытыш шындыктенна, вес ийын тудым леведыш йымак пуртенна. Кызыт тиде таве гыч уло ял вӱдым налеш. А вет чоҥымо годым нуно ешак ик теҥгемат ышт пу… Ялыште сайым ыштышыжат шуко, ӱчым ыштышыжат ятыр. Теве вес пошкудем Евгений Васильевич Романов Йошкар-Олаште ила, ача-аваж деч кодшо суртыш каныш кечылан да отпуск жаплан веле толеш гынат, тавым ыштыкташ ныл тӱжем теҥгем луктын пуыш. Теве тыге илена… Арняш ик гана погынымеке, тидым-тудым ышташ эре темлем. Старосто семын мойн огыл, шке гыч. Оем дене шукынжо келшат, конешне… Но ялым вияҥдыме да тӱзатыме пашам самырык-шамычлан виктараш кӱлеш ыле.
68 ий – «Марий Эл» газетын таҥже
Туге, Николай Савинович «Марий Эл» газетым ынде 68 ий налеш. Налеш веле огыл, эше историй шотан тӱрлӧ статьям воза. Шарнем, 1998 ийыште эртарыме «Пыжаш деч посна ок шоч кайык» краеведений конкурсыштына Йошкарэҥер ялын историйже дене икымше верым нале да Марий Элын ончычсо президентше В.Кислицынын кидпалан фотож дене палемдалте.
– «Морко мланде» ден «Кугарня» газетлашкат возем, но «Марий Эл» дене пеҥгыдырак кылым кучем. Возымем папке еда оптем, – иктыжым уремышкак нумал лукто. – Газет чыла шотыштат келша, молодец улыда – калыклан чон пыштен тыршеда. Пенсийыште мом ыштем манын йодыч… Сурт сомылкам шуктымо деч посна мый эше «Ленинград» колхозын, Кокласола ялсоветын, «Путь Ленина» совхозын, Йошкарэҥер ялын да тукымемын илыш корныштым тӱҥалтыш гыч мучаш марте шымленам да чыла тидым кагазыш возен коденам. Мут толмашеш, тиде суртлан тений 350 ий темеш…
Н.Савинов кок шагат наре мутланыме жапыште пеш шуко темым тарватыш. Репрессийыш логалше ачажым кычалмыже, тудым реабилитироватлыме нерген каласкалымыжымат колышташ моткоч оҥай ыле… Но кызытеш сита. Газетнан ӱшанле таҥжылан пеҥгыде тазалыкым тыланем да эше ик гана веле огыл вашлийына манын ӱшанен кодам.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
