Писатель Валентин Исенековын шочмыжлан 19 мартыште 90 ий темеш ыле
Валентин Борисович Исенеков Удмурт Республикысе Карагӧл район Шопкер лӱман марий ялыште кресаньык ешеш шочын кушкын. Татарстанысе Агрыз район Буймо школышто тунемын. Паша корныжо сар деч варасе неле жапыште тӱҥалын: Чолман да Юл эҥерлаште шолым волтымаште тыршен. (Варажым тидын нерген «Вӱд ӱмалне» повестьым возен). 1952–1956 ийлаште Йошкар-Оласе культпросветшколышто тунемын, шочмо ялыштыже клубым вуйлатен. Йошкар-Олаш пӧртылын да заводышто пашазылан ыштен. 1961 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш МГПИ-ш тунемаш пурен. Заочно тунеммашке кусна да 1963–1965 ийлаште Звенигово райгазетыште пашам ышта. 1967 ий гыч пытартыш кечыж марте манме гаяк «Ямде лий» йоча газетыште тыршен.
Сылнымут пашашке Валентин Исенековым шочмо марий мутым йӧратымыже конден, шке землякше писатель Илья Ломберскийын кумылаҥдымыжат полшен. Почеламутым возыма гыч тӱҥалын. Тунам марий композитор-влак тудын мутшылан ятыр сылне мурым шочыктеныт, «Тыгеракын ойла письмажат», «Ош чайке» да молат калыкын йӧратымышкышт савырненыт. Прозо жанрыште эше «Капар тукым» повестьше палыме.
Валентин Исенеков, йоча газетын журналистше семын, сылнымутыштат йочаланак кыртмен возышо лийын. Нунылан ятыр почеламут ден ойлымашым, «Ямбердинын дневникше», «Мемнан Мики» книга-влакым пӧлеклен. Тӱшка сборник, альманах, тунемме книга да хрестоматий-влакым чумырымаште чот тыршен. Йӧратыме писательже Никандр Лекайн нерген (а тудын суртыштыжо Валентин Борисович ик жап пачерлан шоген илен) ятыр материалым поген да савыктен луктын.
Ӱмыржӧ 1988 ий кеҥежым кӱрылтын.
* * *
…Шӱм тулдам паленна рвезынекак,
«Ямде лийын» помыш шочшыж-влак.
Газетшат ик лӱм ден – «Исенеков…» –
Сӱретлалтын ушышто, чынак.
Да, тидыже мыланна, 1970-ше ийласе юнкор-влаклан, чын дечат чын. Валентин Борисович Исенековын лӱмжӧ мемнан сылнымут корныш, возымо пашаш шогалмаштына волгыдо маяк семынак лийын кодеш. Марий йоча-влаклан лекше газетыште тыршымыж дене, кажне юнкорланак поро кидым шуялтымыж дене, шке усталык вийжылан ӱшаным шочыкташ полшымыж дене моткоч суапле пашам ыштен…
«Ямде лий» газет 1967 ийыште уэш лекташ тӱҥалын гын, мый тугеже 3-шо классыште тунемынам. Тунамжак редакцийыш возен шоген омыл дыр. Но вараракше, кугурак класслаште тунемме годым, ты газет эн йӧратыме лудышыш савырнен. Кажне шуматкечым, почтальонын газет кондымо кечым, чытен-чытыде вучымо. Тӱрлӧ кундем гыч юнкор-влакын возымыштым – заметкыштым, почеламутыштым, изи ойлымашыштым – йывыртен лудмо: вет шке таҥаш-влакак возатыс! Кузе кертытше! Кызытат шарналтеш: пеш сай почеламут-влакым воза ыле Шернур район Кукнур школ гыч Вася Павлов (мурызо Василий Павлов дене ида луго, тудо Марисола школышто тунемын) ден Морко кундем гыч Юрий Исаков, Волжск район гыч Вадим Илларионов, Пошкырт вел гыч Слава Абукаев… Нуным тунамак ойырен палемденам.
Мый шкеже ондак кроссворд, чайнворд, ребус, шараде дене шинчылташ йӧратенам, нуным ямдылкаленам да редакцийыш колтылынам. Но иктыжат савыкталтын огыл. Вара гына почеламутым возаш тӧчен онченам. Икымше возымем 1973 ий 17 мартыште ош тӱням ужын. Тӱҥалтыш мелна «когаргыше» лийын огыл, витне. Газет номер денак пырля, манаш лиеш, Валентин Борисович деч поро мутан серыш тольо. Редакций пашаеҥ умбакыжат возен шогаш кумылаҥден.
Тудо мылам серышым эше теве молан колтен, шонем. Валентин Борисовичын икымше пелашыже, Овий лӱман, мемнан ял гыч – Кужэҥер кундем Аганур ял гыч – лийын. Тиде ялым тудо пален, уналат миен. Вара мылам ойла ыле: «Тендан пӧртда ял мучаште шинча, манат. Аганурышко унала мийымем годым чодырашкыда коштым. Ялым лекме годым урем мучаште шем ӱпан изи рвезе куржталыштеш ыле. Ала тыяк лийынат…» Лийынат кертын. Варажым Овий дене нунын илыш корнышт йыгыре шуйнен огыл, но тиде йӧратымаш деч эргышт, Валерий, шочын. Исенековын шӱжарже, кызыт Башкортостанысе Дӧртыльӧ район Чарлак ялыште илыше Елена Борисовна Каликаева икана мылам тыге каласыш: «Мемнан еш Овийымак веле эре шешкылан шотлен…»
А шинчавашыже мый Валентин Борисовичым 1974 ий октябрь кыдалне ужынам да лишке палыме лийынам. Тудо тунам кок юнкор рвезылан, Юра Исаков ден мылам, Йошкар-Олаште икымше гана эртаралтше «Сылнымут шыже» семинарыш толаш Писатель ушем деч ӱжмашым ыштыктен. Идалыкат пеле наре веле эше эртен икымше почеламутемын печатлалтмыжланат, Юра гай шуко возымемжат лийын огыл, но Валентин Борисович тудлан палыме Аганур ял гыч рвезе тыгай кугу погынымашышке толжак манын шонен…
Йошкар-Олан Рӱдӧ паркше деч мӱндырнат огыл, 2-шо номеран монча воктенрак, кок пачашан пу пӧрт кызытат шинча. Тунам тушто «Колхозник пӧрт» лӱман унагудо лийын. Тушко мыйым кок кечылан илаш пуртышт. А кастене, лӱмын кычалын, Валентин Борисович тольо. Тӱрлыжымат йодышто, эрласе сылнымут семинар-каҥаш нерген каласкалыш. Поро деч поро, пушкыдо кумылжо тунамак шке векше савырыш. Кызытат, кажне гана тиде кок пачашан пу пӧрт воктеч эртен кайымем годым, Валентин Борисовичым шарналтем – тыште ме икымше гана кидым ваш кученна…
Варажым Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пураш «Ямде лий» газет рекомендаций манмым пуэн, приёмный комиссийыш документ-влакым пуаш Валентин Борисовичак вӱден коштыктыш.
Илымыже годым, пытартыш кечылаже мартеак, мемнан, ончычсо юнкор-влакын, туддене пеҥгыде вашкыл нигунам йомын огыл. Мӧҥгыштыжат чӱчкыдын лийме, моткоч поян библиотекыжым ончен, куанен кӧраныме. Изи пачерыштыже тӱжем утла книга аралалтын. Тудо кажне у савыктышым – рушлат, марлат – эре поген шоген. Иктыжымат, мучаш марте шергал лекде, шӧрлыкыш вераҥден огыл. Сандене шуко палыше, кумда эрудициян ыле. Иктаж-могай темылан цитатым кӱлешан книга гыч тунамак муын луктын кертын.
Рушла «самородок» мут уло. Пӱртӱсыштӧ вашлиялтше шӧртньӧ моклака нерген тыге ойлат. Валентин Борисовичымат тыгай айдемыланак шотлаш лиеш – пӱртӱс да илыш мардежеш шуаралтше, шкенжым шке чоҥышо айдеме лийын. Марий сылнымутышто пеш кугу произведенийым возен коден огыл гынат, мом возымыжо – почеламутшо-влак, повестьше, мутшылан шочшо муро-влак – чылажат шкешотан мастарлык дене ойыртемалтыт да тидденак мемнан туныктышо-ачанам серыпле серызе радамыш ушат.
Валентин Борисович ончыкылык марий тукым нерген шонымаш да тыршымаш дене илен. Тидын нерген тудын ямдылен кодымо хрестоматий ден чумырымо ойпого-влак ойлат. Еҥын возымыжым лудаш, тӧрлаш, савыкташ ямдылаш моткоч кугу чытымаш да шинчымаш кӱлыт. Тидыже Валентин Борисовичын лийынак…
Геннадий Сабанцев.
Снимкыште: «Ямде лий» газет редакций пашаеҥ-влак: Валентин Исенеков, Анна Петухова да Алеко Юзыкайн. 1970-ше ийла.
Фотом «Марий Эл» газет редакцийын архивше гыч налме.
