КРАЕВЕДЕНИЙ СЫМЫКТЫШ ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

  Чыла ышташ лиеш, тӱҥжӧ – кумыл кӱлеш  

У Торъял районыш командировкыш мийыме годым верысе краеведений тоштерыш пурен лекташак тыршем. Молан манаш гын, тушто тачысе кечылан 6 зал уло да нунын экспозицийыштым лийме семын уэмденак шогат. Эшежым эре могай-гынат оҥай выставкым эртарат, да чумырымо ӱзгар ден арвер-влакым ончаш, аклаш моткоч келша. Адакшым тоштер кӧргымат уэмдаш тыршыме шижалтеш. Тыге тышке толшо кажне еҥ нине залыште мом-гынат шканже келшышым ужеш.

А шукерте огыл тудын вуйлатышыже вашталтын. Сандене тушко ты гана уло кумылын корным такыртышна.

 

У вуйлатыше

Тӱҥалтыште у вуйлатыше дене палдарена. Тиде – Елена Викторовна Лебедева. Але марте тудо 16 ий районысо Ветеран-влак пӧртын директоржылан пашам ыштен. А тений январь мучаште тыге лектын – тудлан тоштер вуйлатыше лияш темленыт.

«Кеч-куштат кажне у вуйлатыше могай-гынат вашталтышым пурта? А те мом ыштенда? Пашадам мо гыч тӱҥалында?» йодмылан тыгерак вашештыш:

– Мый тоштерын шуктымо паша направленийжым шымлыме гыч тӱҥалынам. Тиде материал моткочак кумда! Икымше жапыште у паша нелыла чучын. А кызыт шижам – тиде мыйынлык! Вет мый эре мом-гынат уым пален налаш йӧратем. Санденак пашаштем кӱлеш лийын кертше тӱрлӧ сайтым, выставкым интернетыште ончем, шымлем, кычалам. Проект-влак денат пашам ыштена. Мутлан, «Шукшанская богатырская застава» – тиде мемнан тоштер гоч шукталтше проект. Но кеч-могай паша – тиде коллективын тыршымашыже. Тудыжо мемнан кугу огыл – вич еҥ веле улына гынат, келшен, ваш умылен пашам ыштена.

 

Пытартыш участникым шарнен…

У директорын вуйлаташ тӱҥалмекше, икымше гана тоштерыш июнь мучаште пуренна ыле. Да ты жапланак тушто вашталтыш-влак мыняр-гынат шинчалан пернышт. Мутлан, тоштер мучко ончен коштын савырныме годым  кокымшо пачашыште верланыше Боевой чап залыште лийна. Тушто ик велне Алексей Николаевич Якимовлан пӧлеклалтше, уке, ончерым огыл, а «Шарнымаш ӱстелым» чумыреныт. Тудо – У Торъял район гыч Кугу Отечественный сарын пытартыш участникше. Лийын. 98 ийже марте изиш гына илен шуктыде, 2 июньышто ош тӱня дене чеверласен. Тидым шотыш налын, Алексей Николаевич лӱмеш тыгай шке шотан шарныктыш ӱстелым ыштеныт да тушко тудын наградной кагазшым, Чап кагазше-влакым, шке кидше дене возымо автобиографий, тӱрлӧ газетыште тудын нерген статья-шамычым чумыреныт ыле. Икмыняр ий ончыч мыят тудын деке мӧҥгышкыжӧ миенам да мутланен шинчымынам кызытат шарнем. Тидын деч вара шочшо шкемын статьямым тушто ужмеке, ом шылте, кугешныме гайрак шижмашат чоныштем шочо…

– Алексей Николаевич 100 ий марте моткочак илен шуктынеже ыле! «Шӱдӧ ийым темымем кечын мый тоштерыш толам да вальсым кушташ тӱҥалына!» манын чӱчкыдын ойла ыле. Чаманаш логалеш, шонымашыже  шукталт ыш шу, – кумыл волышын палемдыш Елена Викторовна.

 

Шонымаш шочеш – паша ышталтеш

А Боевой чап залыш У Торъял район гыч Кугу Отечественный сарын ӱдырамаш-участнице-влаклан, тылыште тыршыше, Чечняште, Афганистаныште лийше салтак-влаклан  пӧлеклалтше экспозиций-влакымат чумырымо. Чыла тидын нерген каласкалымыж годым вуйлатыше ончыкыжым мом ышташ шонымышт денат палдарыш:

– Тоштерыш еҥ-влак толыт, зал мучко ончен савырнат да южышт ойлат: тыште ачамын, але, мутлан, кочамын фотографийже уке, книгаштат тудын нерген возымо огыл. Тыгай годым темлем: кондыза лишыл еҥдан картычкыжым, тудын нерген кӱчыкын возыза. Сандене ончыкыжым залыште улшо экспозицийлашке ешартышым пурташ тӱҥалына, шонем. Тидым ме уло кумылын ыштена.

Ончыкыжым техникылан пӧлеклалтше залым почаш кугу шонымашышт уло. Молан манаш гын, тымарте тоштерыште шуко калькулятор, печатлыше машинке, моло технике погыненыт.

Тыгак «Национальный вургем» залыш марий тӱран чиемым ешараш шонат.

А эше ик шонымашыж нерген вуйлатыше тыге ойлыш:

– Шукерте огыл районысо сонарзе-влак дене мутланыме годым нуно яллашке рывыж-шамычын чӱчкыдын толмышт нерген каласкалышт. А мемнан «Пӱртӱс залыштына» рывыж уке! Сандене сонарзе-влаклан кеч изирак тиде янлыкым мыланна кондаш темлышым. Лишыл жапыште ты шонымашнат шукталтеш манын ӱшанем.

Такшымат тыште тыршыше-влак тоштерым тӱрлӧ экспонат дене пойдараш моткоч кугу кумылан улыт.

– Южыжым еҥ-влак шкешт мыланна пӧлеклат але муыт да кондат. Южышт тыште я тушто иктаж тошто да ойыртемалтше ӱзгар але арвер улмо нерген ойлат гын, ме тыманмеш тушко каена да издер дене ма але эсогыл тачке дене тудым садак тоштерыш кондена! Теве шукерте огыл ик пӧртым рончаш тӱҥалыныт. Ик ӱдырамаш мемнан деке толын да ойла: «Те мом шинчеда?! Ик вере пӧртым пужат! Тушеч тынар шуко тошто ӱзгар ден арверым луктын кышкат!» Тидым колын, мый тыманмеш тоштер пашаеҥ-шамычым тушко колтышым! Чынак, мом-гына тушто муын огытыл?! Ончычсо научный пашаеҥна эре тыге ойла ыле: «Мом пуат – чыла налза! Ончыкыжым тиде мемнан историйна лиеш». Ынде ме лач тудын темлымыж семынак ышташ тыршена: чыла налына! Поселкышто веле огыл, районысо иктаж ялыште оралтым пужымо нерген каласат да тушто мыланна келшыше экспонатым муаш лийме нерген ойлат гын, тушкат каена! – шыргыжал каласкалыш директор.

Тоштерыш кеҥежым пурымо годымак Елена Викторовна икымше пачашыштышт верланыше ик пӧлемым волгыдыракым ышташ шонымыж нерген ойлен ыле. Мо, шонеда? Шукерте огыл тушто угыч лиймына годым ужна: тиде ышталтын! Пӧлемысе ик пырдыжшым ош тӱсыш чиялтеныт! Тиде веле мо? Мутлан, тоштерыштышт тӱрлӧ кугытан чан шагал огыл  чумырген. Толшо-влаклан ончыкташ манын, тӱҥалтыште нуным ик вере тыглай веле шындылыныт улмаш. А вара вуйлатышын шонымашыже шочын: молан нуным окнашке сакалаш огыл? Тыге тошто окнам петыреныт, чиялтеныт да чаҥ-влакым вераҥденыт! Ынде шӱяш тӱҥалше окнамат иктат огеш шеклане, адакшым кумылан-влак нуным «мурыктенат» кертыт!

Тыгак кеҥежымак ончыкылык нерген ойлымыж годым Елена Викторовна вес кугу шонымашыжымат шылтыде каласен ыле:

– Тоштерын ик лукыштыжо мый 50-ше — 60-шо ийлалан пӧлеклалтше  экспозицийым ыштынем. Тушко, мутлан, тунамсе жапыште кажне гаяк пӧртыштӧ лийше этажеркым вераҥдаш, трельяжым але сервантым, ӱстембалым, лампым шындаш, кӱварыш дорожкым шараш оҥай лиеш ыле. Пура, мутлан, тунамсе жапыште кушшо я илыше еҥ мемнан деке да чыла тидым ужешат, «мемнан мӧҥгыштӧ ончыч лач тыге лийын!» манын куанен кая.

Тунам, кеҥежым, тиде эше шонымаш веле лийын гын, кызыт тидат мыняр-гынат ышталтын!

Икманаш, ойлатыс: чыла ышташ лиеш. Тидлан эн ончычак сай шонымаш да кумыл веле кӱлыт! У Торъял районысо краеведений тоштерын у вуйлатышыжынат, тушто тыршыше-влакынат тидыжат, тудыжат уло. Тугеже ончыкыжым тушто эше шуко уым ужына, очыни…

Любовь Камалетдинова

Авторын да М.Скобелевын фотошт

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий