Ила гын, 1 сентябрьыште шке жапыштыже «Марий Эл» ГТРК-ште телерадиожурналистлан, В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н археологий да этнографий пӧлкаштыже науко пашаеҥлан, Культур, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын печать да тӱшка коммуникаций виктемыштыже консультантлан, МАССР Верховный Советыште депутатлан, Кугыжаныш Погынын секретариатыштыже вуйлатышылан, Марий Эл правительствыште вуйлатышын алмаштышыжлан, Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетшын журналистике кафедрыштыже, а вара фиологий да журналистике факультетыштыже вуйлатышылан ыштыше историй науко кандидат О.Н.Тихоновлан 63 ий темеш ыле…
Олег Николаевичын уке лиймыж дене марий тӱня эше ик ушан-шотан, калыкшылан эше шуко поро пашам ыштен кертше шочшыж деч посна кодо. Но эн кугу ойго, мутат уке, 88 ияш аважын, Елизавета Григорьевна Тихонован, вачӱмбакыже возо. Чалемше ӱпан, куптыргалше шӱргывылышан, но моткочак поро да шӱлыкан шинчаончалтышан ӱдырамаш эргыжым шарналтымыж еда йӱк лукде шортеш.
«Ах, эргым…»
– Шортде, ик кечат ок эрте… Теҥгече йӱдвошт чыр омымат ыштен омыл… Тачыже омым кондышо, нервым лыпландарыше эмым йӱынам да маленам… Чонем тынаре коршта, тынаре йӧслана – ойленат мошташ огеш лий! Ах, эргым… – вашлиймекына, кидше дене шӱргыжым петырен, йӱкынак шортын колтыш Елизавета Григорьевна. Вара шкенжым кидыш нале, стенкысе яшлык гыч нершовычым лукто да шинчавӱдшым ӱштыльӧ. – Тыге лиеш манын, кӧ шонен?.. Тыгай поро, еҥым аклен да пагален моштышо, ушан айдемым поген пыштышна… Олег огыл, мый – шоҥгыеҥ – каяш кӱлеш ыле, да ынде нимом от вашталте, нимом от пӧртылтӧ…
Олег – икымше шочшем… Тудым мый 1958 ий 1 сентябрьыште Морко посёлкышто кечывал деч ончыч утыжым орланыде ыштенам. Чыла шотыштат таза аза шочын. Юмо тудлан мотор капкылым, пӱсӧ уш-акылым пуэн. А порылыкшым висенат от сеҥе. Эргымын тудо утыжденат лийын, шонем.
Виян тукым
– Олег пеш виян тукым гыч лектын. Шкеже Морко районысо Алсола ял гыч Нуръял Корамасыш Николай Тихонович Тихоновлан 1957 ийыште марлан толынам. Пелашемын ешыже Товашов фамилий дене палыме. Изаже, Василий Ильич, Озаҥ оласе юридический институтым тунем пытарен, Марий АССР юстицийын калык комиссарже, Верховный судын председательже лийын, юстиций органыште репрессий кайыме пеш неле пагытыште ыштен. Вес изаже, Александр Тихонович, – РСФСР-ын заслуженный юристше. Ончыч Марий кундемын прокуратур органыштыже следовательлан ыштен, вара – Шернур, Морко да Медведево районлаште прокурорлан, регионысо прокурорын алмаштышыжлан. Республикын прокуроржо лийшаш ыле, но 53 ияшыж годым илышыже кӱрылтӧ: теҥызыш канаш кайышым самолёт дене колышым кондышт… Кызыт тудын корныжым уныкаже Дениси Отариевич Каличава тошка, юстицийын полковникше Россий Федераций Следствий комитетын Марий Элысе виктемыштыше вуйлатышын кугурак полышкалышыжлан ышта. Елена Николаевна Рыбакова – мыйын ӱдырем – Морко судебный районын 31-ше суд участкыштыже мировой судья. Олегын изирак Алексей эргыжат юристлан тунем лектын. Ужыда, мыняр юрист? Тыгай уста, тыгай ушан тукым!
Пелашемат ушан-шотан пӧръеҥ лийын. Кожлаер кыдалаш школым пеш неле жапыште тунем пытарен. Лучко километр коклам телым ече дене, шыжым-шошым лавырам келын коштын. Тунам, Сталинын кӱштымашыж почеш, кажне еш кугыжанышлан кандаш кило ушкал ӱйым, 40 кило шылым, межым, муным – мыняржым ынде ом шарне, пуышаш ыле, а кыдалаш шинчымашым налашлан 150 теҥгем тӱлаш кӱлын… Ешыште окса лийын огыл, сандене Николай Тихонович газетлашке возымо статьяже-влаклан налме гонорарым тӱлен тунемын. Школ деч вара Иркутск военный авиационно-технический училищыш тунемаш пурен, но казармыште кӱварым мушкаш келшен огыл да, чыла кудалтен, кок тылзат пеле гыч мӧҥгӧ пӧртылын. Тушто лийме пытартыш йӱдым пеш суапле пашам ыштен: военный складыш шуйналтше электровоштырым товар дене руэн кышкен, училищым лишемше пожар деч утарен коден. Эрдене тиде подвигым ыштышым строй ончыко лектын шогалаш йодыныт, но Миклай верже гычат тарванен огыл. «Лектам гын, вуйлатыше-шамыч училище гыч огыт колто ыле. А тунем пытарем гын, космонавт лиям ыле», – амалжым умылтарен мылам. Тидым Олегланат каласкаленам. «Иркутскышто кодеш гын, мый ом шоч ыле», – икмыняр шоналтымек мане…
Горькийыште кок ий служитлымыж деч вара Николай Тихонович Марпединститутышто Семён Николаев, Алексей Александров, Василий Горохов, Эврик Анисимов дене пырля тунемын. Иван Григорьевич Иванов дене чот келшен. Тудыж дене нылымше курс деч вара прокурорлан тунемаш каяш шонен пыштеныт, документымат погеныт, но нуным Миклайын Эчук изаже чарен, манмыштла, «чот кожен»…
Пединститут деч вара кок ий Вончӱмбал школышто, 43 ий Нуръял Корамас школышто марий, руш да немыч йылме-влакым туныктен. Пеш тале мӱкшызӧ, уста сонарзе да колызо лийын. Спорт дене пеҥгыде кылым кучен.
Врач лийын кертеш ыле…
– Олег изинек пеш тыматле, тӱткӧ да поро кушкын. Чыла йоча дене келшен, сайын тунемын, мер пашамат кӱлынак шуктен… Кумылым волтымыжым, торжан вашештымыжым ом шарне. Арын кыдалаш школышто тунеммыж годым ӧрдыж гыч эскерен шоналтенам: «Мемнан Олег кӧ гай? Молан тыгай?» Тудо шке семынже йытыран илен… Шкенжым шке куштен… Шке шонымашкыже шке ошкылын…
Луымшо классым тунем пытарымыж деч вара Йошкар-Олашке каен. А мый лачак эмлымверыш логалынам. Ик кечын Евдокия Васильевна Товашова, Василий Ильичын ӱдыржӧ, йыҥыртыш да мане: «Эргычым врачлан туныкташ колташ кутырен келшышна. Чыла документ ямде. Ачаже келшен. Олегат тореш огыл. Аваже улат, мом ойлет?» Мый ала-мо лийын кайышым… Кызыт могай олам ойлымыжым ом шарне, но ны Киров, ны Казань, ны Ижевск, ны Горький огыл… Ала-могай пеш тора олам ойлыш. Олег врачлан тунемаш каяш шонымыж нерген ойлен огыл… Но мыйжат тидын ваштареш ом лий ыле… Ялысе марий рвезе тыгай мӱндыр олаште кузе илаш тӱҥалеш, вет тушто тудын нигӧжат уке манын, эргымым чаманышым да Дусялан тудым Марий кундемыштак кодаш каласышым. Тыгерын Олег Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пурыш. Келшем гын, чот чапле врач лийын толеш ыле, очыни. Ала айдеме вӱржӧ дечат лӱдеш ыле. Кӧ пала? «Тугеже врач лийшаш омыл улмаш», – икана тидын нерген мутым лукмем годым мане Олег.
Армийыштат ойыртемалтын
– Студентше годым ола гыч ялыш толеш да, сумкажым пӧртӧнчылан шынден, ончыч пакчаш лектеш, чылажымат ончал савырна да вара веле пӧртыш пура ыле. Шӱжарже-влаклан костенечлан эре шоколадым конден, поснак изирак-влакым куандарен. Оксажат лийын, витне. Ала аныклен моштен?
Университетым тунем пытарымыж деч вара армийыш кайыш. Повесткым налмекше, мӧҥгыш чеверласаш тольо. Родо-тукымым, пошкудо, йолташыже-влакым ӱжына манын, коктын кочкаш ямдылышна… Когыльо-перемечше тунар вужга, тунар пушкыдо, тунар чевер да тамле лектыч! Тугеже, чыла сай лиеш, сай-тазак пӧртылеш, шоналтышым. А тунам лачак афган сар кая ыле. Олег Москва кундемыш логале, штабыште служитлыш. Командирже мыланна тауштымашан ик серышым веле огыл возен колтыш. Вараже пален нална: эргымым военный службыш кодынеже улмаш… Олег дене, колымешкыже, кылым кучыш.
Тынар поро мутым ик ават колын огыл
– Эргым нерген пеш шуко поро мутым колынам: вуйлатыше-влак дечат, проста калык дечат. Икана паша дене Йошкар-Олашке толынам да уремыште палымем вашлийынам. «Лиза, телевиденийыште журналистлан ыштыше Олег Тихонов тыйын эргыч мо?» – йодо. «Туге», – вашештышым. «Передачыжым тыгай ласкан вӱда, марла тынар йытыран да чаткан мутлана – изыра йӧратен да куанен ончем. Тиде могай марий ватын эргыже, кӧ тудым ыштен да тыге сайын ончен куштен, шоненам. Шукерте огыл тыйын икшывет манмым кольым. Тау тыгай эргым ончен куштыметлан», – уло чонжо дене мане…
Кугыжаныш Погынын секретариатшым вуйлатымыж годым Моркышко паша дене толмыж еда шочмо суртышкыжо пурен лекташ тыршен. Тыгодым машинашкыже корныеҥ-влакым шынден конден улмаш. «Кугу начальник-влак поктен шуыт да эшеат писын кудал колтат. А тыйын эргыч тыгай чапле машина дене мӧҥгӧ мартеак шынден кондыш» тауштен ойлымым шуко гана колынам. Марий Эл правительстве вуйлатышын алмаштышыже лиймекше, служебный машинаже эшеат чапле ыле. Олег тунамат уда могырыш вашталтын огыл, тугаяк проста кодын – корныеҥ-шамычым: кеч ньогам, кеч шоҥго кувам – тугакак шынден. Пареҥгым шындаш, тырмалаш ма кургым ямдылаш кӱлмӧ годым ял калык дене иктӧр тыршен. Шкенжым нигунамат вес айдеме деч кӱшкӧ шынден огыл. Тугакак простан чиен, тугакак простан шкенжым кучен, тугакак простан мутланен…
Ӱмыржӧ шуын гын веле?..
– Ковид дене черланымекыже, омым ужынам. Пуйто Нуръял Корамасыште илена. Окнасадем чот сылнын пеледын – лышташыжат огеш кой. Урем дене эртен ошкылшо кува-влак ӧрын, кӧранен ончат. Кудывечышкына ала-кӧ дене пырля пошкудем Машан Светлана пурыш. Пеледышем чот пеледын, кылжым тыланетат пуэм манын, пӧртыш пурышым, а тушто… Окнасад тичмашнек кошкен, кӱреналге тӱсан ик пеледыш веле кодын! Икмыняр кече гыч Олег уке лие… Мом шонашат ом пале… Ӱмыржӧ шуын гын веле? Илышаш кечыжат тынарак веле лийын моли?..
Пелашем колымо деч вара Йошкар-Олашке ӱдыремын пачерышкыже илаш кусненам. Пурен, чайым йӱын, кужун мутланен шинчаш жапше уке, да Олег чӱчкыдынжӧ йыҥгырта ыле. «Авай, тиде мый улам», – манеш ыле… Ынде эргымын йӱкшым нигунамат ом кол… Тымартеже эре илышыла чучын… Но ынде уке улмыжым чонем денак шижам… Чот йӧсӧ… Шортам-шортам да изишлан лыпланем… Йӧра, кеч шинчавӱдемже эше уло. Тыгай эргым!.. Чеверласенат ышна керт… Эртыше жап денат шарналташ моткоч йӧсӧ…
Ош тӱня гыч кайыше айдеме эркын дене мондалтеш, маныт. Но тиде мут О.Тихонов нерген огыл. Тудо марий калыкын ушыштыжат, чоныштыжат, йылмыштыжат эше кужу жап илаш тӱҥалеш. А Елизавета Григорьевналан пеҥгыде тазалыкым, чон ласкалыкым тыланена да марий калыклан чынжымак марий шӱлышан эргым ончен куштымыжлан вуйнам савена.
Маргарита ИВАНОВА
