ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

26 апрель — Марий талешке кече

26 апрель — Марий талешке кече

Онарын Уржум мландыже

«Уржум вӱдет, кудырет,

Лӱҥген, пӧрдын йогалеш…

 — Чалай Васлийын ты шомакшылан шке жапыштыже Дмитрий Кульшетов семым келыштарен. Ты муро варажым калыкын ик эн йӧратыме мурышкыжо  савырнен. Руш сӱретче Виктор Васнецоват 1848 ийыште ты эҥер воктене верланыше Лоп ялыште шочын. Изиж годым тудлан шочмо кундемже тале руш патыр-влакын — Илья Муромецын, Добрыня Никитич ден Алеша Поповичын — илыме верышт гай чучын. Таклан огыл нуным «Богатыри» сӱретыштыже ончыктен. Пашаштыже чынжат уло, вет ты кундемыште марий калыкын ик эн лӱмлӧ Онар патырже илен. Чодырам руэн, пундышым куклен, шурным ӱдаш пасум почын, шке калыкше верч тыршен. Санденак тудым марий калык пагален да илыме вержымат  Онарын мландыже манын лӱмден.

Уржум эҥер мемнан эра деч 12-10 тӱжем ий ончыч, иян пагыт деч вара шочын, маныт. Вара серже тӱрлӧ кушкыл дене кушкын шинчын. Археолог-влаклан ӱшанаш гын, еҥ-влак тушто мемнан эра деч 8-7 тӱжем ий ончыч толыныт. Уржум эҥер тушан лакемше марий-влаклан илен лекташ полшен. Онарат тудо тудо пагытыште илен, маныт. Озаҥ университетын профессоржо И.Н.Смирновын Вятский губернийыште этнографий экспедицийыште лиймыж годым возен кодымыж гыч раш: Онар гай кугу капан еҥ-влак тушто кужу жап иленыт. «Черемисы, историко-этнографический очерк» книгаштыже (1889 ий) тудо возен: «Лийын жап, кунам мланде вӱд йымалне лийын. Вара вӱд каен, а ккукшуэш кодшо мландыште кожла кушкын шогалын. Вара онар патыр-влак  лектыныт, нунын почеш  — еҥ-влак. Онар айдеме гаяк лийын, но пеш кугу капан. Чодыра гоч ошкылшыжла, эн кӱкшӧ пушеҥгыжат пулвуйжо марте гына шуын. Лулегыштым кызытат рокышто муыт. Онар-влак кӱртньӧ гыч ыштыме вургемым чиеныт. А йолчиемыштым кудашын почкалтеныт гын, тушеч лекше рок дене эсогыл курык шочын. Онар вийнен кынел шогалын гын,  вуйжо чодыра ӱмбалан шогалше шонанпыл деке изиш шуын огыл. Сандене марий-влак шонанпылым Онарын капкаже маныныт».

Онарын ик ошкылжо шым уштышыш шуын. Тудлан корнат кӱлын огыл, чодыра гоч тыгак ошкыл эртен. Пушеҥге тудлан тыгыде вондерла, эн кугу куп  вӱд лаке гай гай чучын. Онар тале сонарзе лийын. Янлыкым сонарлен, ир мӱкшын мӱйжым поген. Ик кечыште тудо Виче ден Юл эҥерлам тореш-кутынь эртен шуктен. Таклан огыл ойленыт, пуйто, Вятке кундемыште улшо курык ден корем — тиде Онарын коштмо кышаже. Онар нерген материалым погышо финн ученый Уно Хольмбергын (Харва) иктешлымашыж почеш, марий калык шкенжын пагалыме ончылъеҥжым Онар — кугу оза манын лӱмден.

Атыбай, Урса, Ямшанай…

Вяткыште икымше Онар тукым Кокшарово ола воктене илен. Рукописьлаште возымо почеш, ты ола ХII курымышто ышталтын, кызыт тудо -–Котельнич.  Озаҥ этнограф С.К.Кузнецовын возымыжо почеш, марий илем-влак Пижма, Ярань, Немда эҥер воктене лийыныт. Кокшаровым марий-влак 1181 ийыште Новгород кундемысе ушкуйник-влакын толен йӱлатен кайымекышт коденыт. Нуно Вятке (Виче) ден  Уржум (Вӱрзым) ушнымаште лакемыныт. Тушто уржа гай койшо кугу пырчан шудо сайын кушкын. Вара эркын шкештат уржам ӱдаш да ончен-кушташ тунемыныт.

Эркын Кукарка, Малмыж ден Уржум коклаште у марий илем-влак ышталтыныт. Нуным кугурак князь-влак вуйлатеныт. Профессор И.Н.Смирновын возен кодымо преданийлаж гыч рашемдалтеш: Шошма ден Вӱрзым Уржум эҥерла коклаште илыше марий-влакым Алтыбай, Урса, Ямшанай вуйлатеныт. Марий-влак чодырам руэныт, шурным ӱдаш пасум ямдыленыт. Патыр-влак паша коклаштак икте-весышт дене товарым вашталтылын,  5 уштышыш кудалтен кертыныт. Нине кум талешкын илыш гыч кайымекышт,  марий-влаклан неле жап тӱҥалын. Ала-могай шучко черлан кӧра калык кармыла колен. Шужен пагыт толын, эшежым татар-влак ишыктылаш тӱҥалыныт.

13 курымышто монгол хан Батыйын вуйлатыме войскаже чотак лӱдыктен. Поснак 1391 ийыште неле лийын. Ордасе хан Токтамыш Вяткыш Бекитутын отрядшым шергакан коваштым дань шотеш погаш колтен. Тидын нерген М.Г.Худяков «История покорения Малмыжского края» книгаштыже радамлын возен. Тунам  марий калыкын эн тале эргыже-влак шочмо кундемын эрыкше верч талын кучедалыныт. Легендыла гыч Немда воктене илыше Чумбылат нерген палена. С.К.Кузнецов «Этнографический обозрений» журналыште (1905 ий) тудын нерген легендым савыктен. Писатель Н.Д.Телешов варажым 1919 ийыште тудын негызеш «Живой камень» произведенийым возен. Тыге тудо школ хрестоматийыш пурен да марий калыкын талешкыже нерген уло эл пален налын.

1438-1445 ийлаште Виче воктене илыше марий-влакын кундемышт Казанский ханствынлаш шотлалтын. Улус семын тудым кум округыш — Арск, Алатай да Галицкий — пуртеныт. Арск корнывалысе Малмыж княжествым марий князь вуйлатен. Вӱрзым серыште Шурма илем лийын. Легенде почеш, тушто тале сонарзе да коштан Тӱкан Шурмо кугыза вуйлатен. Такшым тудо Поктемыр лийын, но вес лӱмым тудлан чодыра вувер Ясай пуэн. Ӱмыреш илаш манын, Поктемыр тудлан осалым ыштыше-влаклан осалым ышташ келшен. Тылеч

 вара Поктемырын кок тӱкыжӧ шочын, а капешыже сур пун кушкын да шинчажат пирын гайыш савырнен. Калыкыште тудын нерген шем юзо семын ойленыт…

Малмыж кундемыште тунам Акпатыр патырын лӱмжӧ чапланен. М.Г.Худяковын «Из истории взаимоотношений татарских и марийских феодалов в 16 веке» пашаштыже малмыж князь-влак коклаште Ишын, Полтышын, Токтаушын лӱмышт ончыкталтын. Эн ушан-шотанжылан Полтыш шотлалтын. Тудо Озаҥ хан денат икойыш шуын моштен. Авторын возымыжо почеш, Малмыж княжествым руш кугыжа 1553 ийыште сеҥен налын. Полтышым тойымо верыш шке жапыштыже Санкт-Петербургысо науко академийын член-корреспондентше Н.П.Рычков миен коштын. Полтыш нерген  легендымат пален налын. Патырым имньыже, сар-куралже дене пырля кӱкшака вереш тоеныт, курыкшыланат тудын лӱмжым пуэныт. 1917 ийыште Икымше марий калык погынышто П.П.Глезденев Полтышын колымо кечыжым Марий талешке кече семын палемдаш темлен. Но тидым илышыш 1991 ийыште гына пуртеныт.  

Лӱмжӧ калыклан келша

Калыкна верч тыршыше патыр-влак курымешлан шарнымашеш  кодыныт. Нунын нерген шуко муро, йомак, легенде уло. Онарын лӱмжо «Война увер» газетын 1915 ийыште лекше икымше номерыштыжат ушештаралтын. Икымше тӱнямбал сар нерген калыклан увертарен шогаш манынак газет лектын. Уньчо  миссионер училищын вуйлатышыже Т.Е.Ефремов 1916 ий  28 июньышто «Кок онар» почеламутымат серен. Мифологийысе персонаж-влак негызеш автор марий калыклан сарын нелылыкше нерген каласкален пуэн. Почеламут йымалне ончыктен:   «Ош Онар-Россий, Шем Онар-Германий». Лач Ефремов национальный журналистикыш да сылнымутыш Онарын образшым пуртен. Вара ты эстафетым С.Г.Чавайн «Пытартыш Онар» балладе (1919), «Онар»почеламут (1935) дене шуен. 

 А теве 1909 ийыште Уржум уездын Куршаково селасе черкыштыже псаломщиклан ыштыше  ончычсо земский туныктышо Даниил Ильин эсогыл Онарын лӱмжым шке фамилийже шотешат налын. Молан? Тудо телым йӱштылаш йӧратен. Фамилийже варажым Виталий ден Геннадий эргыже-влаклан куснен. Нуно Москваште кӱшыл инженер шинчымашым налыныт, тусо  метрополитеным чоҥымаште тыршеныт. Кодшо курымын кумлымшо ийлаштыже Онарын лӱмжым кундемысе икмыняр колхоз нумалын.

Писатель Дмитрий Орай сар жапыште Косолоп районысо Сталин лӱмеш колхозын пашаеҥже-влакын паша подвигышт нерген «Онар калык» очеркым возен. Вара тыгаяк лӱман книгам савыктен.  В.А.Столяров(Юксерн), Макс Майн тудым чапландареныт. А теве Ким Васинын «На земле Онара» книгаже лекмеке, марий кундемжымак «Онарын мландыже» манаш тӱҥалыныт. Тиде ой марий калыклан, кундемлан моткоч келшен толеш. «Онарын мландыже — патыр-влакын мландыже! Марий еҥ нимомат пӱртӱс деч яра налын огыл. Чодыра гыч  пасум ышташ манын, курымаш пушеҥге-влакым руаш, пундышым куклаш шуко вийым пышташыже, чыташыже логалын. Изи пасум почашат  шым пӱжвудым йоктарен. Сандене кажныжлан патыр лияш логалын», — возен тудо.

А Марий Турек велым, чынжымак, Онар мландын символический тӱҥалтышыже семын ончыкташ лиеш. Лач тушто кече лектеш да шке икымше кечыйолжо дене уло Марий кундемым волгалтарен ырыкташ тӱҥалеш.

Руслан БУШКОВ, историй науко кандидат.

 

Опубликовать в Одноклассники