КРАЕВЕДЕНИЙ

100 ийлан – шӱдӧ ялыш: Пуйто уто шинча деч шылын шинчын

Марий Турек районышто Сардаял лӱман ял улмым щукынжо палат. А теве эше Сарда ял нерген колында? Ятырынже уке, шонем. Мыят шукерте огыл тиде районыш командировкыш каяш тарваныме годым веле пален нальым. Тушто илыше-влак, тидлан чотшак нелеш ида нал…  

А Сарда ял, калыкыште вес семынже тудым Почиҥга але Сарда почиҥга маныт, сылне вер-шӧрыштӧ шинча улмаш. Корно дене кудалме годым Сардаялыш пурлашке савырныман гын, Сардашке – шолашке. Пасу корно дене кает гын, миен лектат. Но кундемым от пале гын, муашыже нелырак. Молан манаш гын тудо лапыште да чодыра воктене верланен, пуйто уто шинча деч шылын шинчын.

Кӱтӱ вашлие

Ялыш кудалмына годым мемнам вольык кӱтӱ вашлие. Вашке кечывалат лишемеш ыле, а кӱтӱ алят ты илем деч торашке торленат шуктен огыл. Тыгай сӱрет, чыным ойлаш гын, ӧрыктарыш. Вет такшым вольыкым ял деч умбалнырак коштыкташ тыршат огыл мо?..

Тиде кечын кӱтӱчылан коштшо самырык рвезым ужмеке, ик-кок мутым вашталташ кумыл лекте. 

— Ялыштына кызыт латкум суртышто илат. А кӱтӱштӧ – латик ушкал, — мане 22 ияш Максим. Тугеже мо лектеш: кажне гаяк суртышто ушкалым ашнат! А вет кызыт ятыр кугу ялыштат икмыняр еш веле ашна…

Максим армийыш миен толмыж деч вара пашаш Москвашке коштеш. Вахте йӧн дене ышта да кӱтӱ черетлан лачак, тевыс,  толын шуын. Ача-авалан могай кугу полыш!

Вара мутым изиш вес велыш савыральым. Ойлымыж почеш, самырык-шамычын чыланыштынат машинашт уло.

— Санденак кастене, погынен, Сардаялыш волена. А кечывалым кеҥежым мӧҥгыштӧ ик эн кугу паша — шудым ямдылымаш, — мане.

Тугеже ялыштышт самырык-шамыч йокрокланаш да йолагайланаш огыт ярсе.

Пасу капка олмеш – пеледыш тӱшка

Сардаште поро, шотан да пашаче калык илыме вигак манме гай  палдырныш. Ожно южо ялыш пурымаште пасу капка лийын. Пуйто тидым шотыш налынак, тыште тудын олмеш — пеледыш. Кеч-кӧ толшым корно кок могырыштат моткочак лишке шындыме да тӱрлӧ тӱс дене умбачынак кумылым нӧлтышӧ пеледыш тӱшка-влак вашлийыт. Тыгайым ужын, ты ялыште илыше-влак дене лишкырак палыме лийме шуэш.

 

Пуйто мемнамак вученыт!

Пиалеш, тыгай йӧнжӧ вигак лекте. Мемнан толшашна нерген веле мо, эсогыл мыняр шагатлан да минутлан толын шушашна нергенат тыште пуйто паленыт – ик уреман ялын мучаштыже ик пӧрт ончылно пӧръеҥ-шамыч чумырген шогалыныт ыле.

Тиде Михайловмытын суртышт улмаш. Ожсогечынже сурт озан, Владимирын, аважын шочмо кечыже лийынат, акаже, кокаже-шамыч шкетын я пелашышт дене унала толыныт. А мемнан мийыме кечын, шуматкечын, лач гына каяш ямдылалтыныт да чеверласат ыле. Пелашышт верысе памашыш вӱдлан воленытат, нунын толын шумыштым вучен шогеныт. Тиде жапыштак ме пӧръеҥ-шамыч дене мутым вашталтышна. Нуно мутланаш йӧршынат тореш ышт лий. Мӧҥгешла, сайжым веле огыл, удажымат чыла шылтыде каласен пуышт.

Тыште илыше-влак кокла гыч шукынжо кызыт кушто оксам тӱлат, тушто пашам ыштат. Кӧ Йӱдвелыш, кӧ Москвашке, кудыжо Татарстаныш пашаш коштыт.

— Сарда гыч еҥ-влак каят да ялна иземеш. Тӱҥ амалже – корно уке. Йӧра, кеҥежым пасу корно волгалт гына шинча. А, мутлан, телым таче шӱкат, эрла поран шӱшкынат шында. Тидланак кӧра йоча-шамычлан школыш кошташышт йӧсӧ, изирак икшыве-влакым садикыш наҥгаен кодымо да кондымо годым нелылык лектеш. Кеч корным ышташ эре сӧрат. Тений, 2018 ийыште, тыгыде кӱм оптат манын ойленыт ыле. Идалык эркын мучашкат лишемеш, а корным ышташ тӱҥалме алят огеш кой. Сӧрымым кунам шуктат? Ала газетыш тендан возымыда деч вара вашталтыш лиеш? Тидлан моткочак ӱшанена да вучаш тӱҥалына! – палемдышт пӧръеҥ-шамыч.

Корно нерген нуно шуко да радамлын каласкалышт. Шижалте: Сардаште илыше-влакын тиде – эн кугу да пӱсӧ, чоныштым тургыжландарыше йодыш. Ялышкышт корным ыштыштак манын, нуно кушто йӧн лийын гын, чыла вере ойленыт, палдареныт. Ындеже эше кушко каен ойлашат огыт пале. Сандене тений ышташ сӧреныт гын, сӧрымым шуктатак манын ӱшанен вучашыштак веле кодеш.

Пӧръеҥ-шамыч эше южыштын ял гыч кайыме нерген ойлышт да, икмыняр сай кермыч пӧртынак пуста шинчымыштым меат ужна гынат, сурт-оралтыштым уэмден тӧрлатыше-влак веле огыл, у пӧртым чоҥышат койыч (снимкыште). Тыге гын, ялын ончыкылыкшо эше уло.

Тиде жапыште шочмо ялышт гыч йокма семын ший гай памаш вӱдым наҥгаяш шонен налаш волышо-влак кӱзен шуыч.

— Шочмо ялын вӱдшӧ мыланна кужу жаплан вийым пуа, санденак кажне толмо годым пелен наҥгаяшак тыршена. Тудым ме вес вӱдыш ик-кок чӱчалтыш дене манме семын гына ешарен йӱына. Тудо мыланна шнуй вӱд гаяк чучеш! — палемдышт кызыт тӱрлӧ кундемыште илыше родо-влак.

Нуно тугай кумылзак улыт улмаш – кушеч, кӧ улмышт, моло нергенат туге чолган радамлен пуышт. Южыштын 4-5 ийлан ик гана толын кайымыштымат палемден кодышт. А вара каласкалымыштым пел оешак манме гай кӱрльыч да чылан рӱж, ӱдырамашыже-пӧръеҥже, … такмак-влакым урем покшелнак шергалтарен пуышт! Нимогай гармонь, моло семӱзгар шоктымо деч посна! А мемнан Кужэҥер-Шернур-Торъял-Параньга-Марий Турек вел семже, мом ойлаш, моткочак вет сылне – шуленак кает! Шочмо вел семым колын, туге чучо, пуйто нунын веле огыл теҥгече пайремышт лийын, а мыйынат! Мурымышт почеш кушталтымат шуын колтыш. Но палыдыме ялыште урем покшелне тавен-чӱчкен шогаш содыки сӧрал огыл да виешак манме гай чытышым…

Памаш

Уна-влак каен пытымеке, вате-марий Михайловмыт да кок изирак  эргышт дене пырля (снимкыште) меат памаш деке волышна.

— Ончыч ялыштына вес кугу да мотор памаш лийын. Но, очыни, еҥ-влакын нӧрепым кӱнчаш тӱҥалмыштлан кӧра тудо кошкыш да йомо, — каласыш Владимир.

Тыгодым памаш деке волымо корным, тусо кумдыкым эрыктыме, йолгорным петырен кертше шудым солен пыштыме шинчалан перныш.

— Памашым, шошым уло ялым эрыкташ кӱлмӧ годым тыгай сынан кугу пашам ме чылан пырля ыштена, — палемдышт вате-марий.

— Кызыт шукынжо вӱдым пӧртышкыштак пуртыктеныт да памашыш  южгунам вургемым шӱялташ веле волена, — палдарыш озавате Надежда. – А уна-шамыч памаш деке миен толде, тушеч вӱдым налде, иктат манме гай огыт кай.  

Меат тиде ялыште уна улынас, сандене йӱлам шуктымо семынак шӱргынам шӱялтышна, подылална, оксам пыштышна, но пырля шына наҥгай. Яра атына уке ыле.

Мӧҥгеш кӱзымӧ годым Владимир мутшым умбакыже шуйыш:

— Ожно тыште ото лийын. Кумалтышымат эртареныт. Санденак ты верым шнуй верлан шотлат да унала толшо-шамыч вӱдшымат тыгайлан шотленак наҥгаят. Изиэм годым, шарнем, шкенан ял да тысе кундем калык веле огыл, моло верла гычат лӱмынак тиде отыш кумалаш толыт, кочкашат шолтат  ыле. Тыште такше кум кумалтыш вер уло. Кум Юмылан кумалыныт. Мо оҥайже, памашшинчажат — кумытак.

Ӱжын ужатышт

Сарда ялыш пурымо годым кече ик жаплан пыл коклашке шылын да кумыл нӧлтшӧ ыле манын каласен ом керт. А лекмына годым тудо тунар шыратен ончыш – пуйто тыште илыше калык лӱм дене тыге каласынеже ыле: «Тиде сылне вер-шӧрым ида мондо. Эше толза. Ме вучаш тӱҥалына!» Ме йоҥылыш умылен огынал, шонена…

Тугеже эше вес ганат толына. Кушто уло кумыл дене вашлийыт, эн кугу уна семын пукшен-ончен колтат, тыгай ялым, кундемым мондет мо?..

Любовь Камалетдинова.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий