Морко районысо Унчо кыдалаш школым почмылан – 150 ий. Ты тунемме верыште мочол лӱмло еҥ-влак пашам ыштеныт да шинчымашым нӧлтеныт.
Школын вияҥ толмо корныжо да туныктышо ден тунемше-влакын сеҥымашыштат ятыр. Тиде да моло нерген материалыште лудаш темлена.
Тыште Чавайн, Мухин да молат тунемыныт
1871 ийыште Морко районысо Унчо кундемыште школым почмаш верысе калыклан тул чÿкталтме дене иктак лийын. Школын кушмо корныжо марий калыкын чолга еҥыштын лÿмышт дене кылдалтын: Т.Е.Ефремов, Г.Я.Яковлев, П.Г.Григорьев, Н.Ф.Бутенин, А.Р.Романов, И.П.Петров, А.К.Эшкинин. Ты школышто марий литературлан негызым пыштыше С.Г.Чавайнын, Н.С.Мухинын, В.Савин, Тыныш Осыпын сылнымут кумылышт почылтын. Школжат икымше марий школлан шотлалтын. Элыштына неле пагыт годымат, шагал чотан калык-влакым тÿрлö семын шыгыремдыме жапыштат Унчо школышто марий йылме, марий муро, марий мут, шочмо йылме дене лекше книга ик эн ончыл верыште лийыныт.
Тунам Т.Е.Ефремов тыге возен:
«Эн первый Унчо школым кугу ушан еҥ Николай Иванович Ильминский почын. Школым почаш шонымыж годым эн лук, эн пусак, эн пычкемыш верым кычалын. Тыгай пычкемыш верлан Унчым муын…»
Унчо школын икымше туныктышыжо Гаврил Яковлевич Яковлев лийын. Тудо шке серышыштыже тыге возен: «Унчыш 1871 ий 19 февральыште тольым. 20 февральыште кресаньык Петр Максимовын пöртешыже школым почым. 15 йоча тунемеш». Кокымшо класс 1894 ийыште почылтын. Кок пöлкан лийын: ик классан миссионер училище да туныктышым ямдылыме класс. Тиде школ «Уньжинская центральная второклассная черемисская школа» маналтын. Тудо марий-влак коклаште пашам ыштыше миссионер-влакым ямдылен. 1899 ийыште эше кум школ почылтын: Шап-Унчо, Унчо ÿдырамаш да Шлань. 1907 ий деч вара – 3 классан Унчо школ. Кумшо классшым, эн кугужым, казна окса дене Озаҥысе Святой Гурийын Братствыже кучен.
Унчо школым тунем пытарымеке, тунемше-шамыч экзаменым Озаҥысе учительский семинарийыште кученыт. Вараже туныктышо, священник, дьякон, псаломщик лийын, пашам ыштен кертыныт. Нуно тÿрлö уездыште, губернийыште калыкым руш вералан туныктеныт.
XIX курым мучаште Унчо рÿдö марий школым Тихон Ефремов (икымше марий гимнын авторжо, Унчо ял гыч – авт.) вуйлаташ тÿҥалын. Тиде верыш шогалашлан попыш пураш кÿлын. Тыге Ефремов коло ийлан шке илышыжым религий дене кылден.
Т.Е.Ефремов дене пырля Унчо школышто Тыныш Осып, П.Г.Григорьев, Н.Ф.Бутенин, В.А.Мухин туныктеныт.
Унчо школышто С.Г.Чавайн, Н.С.Мухин, А.Р.Романов, И.П.Петров, А.К.Эшкинин шинчымашым налыныт. С.Чавайн 1902-1904 ийлаште Изи Кормас ялже гыч кумло вич меҥге торашке, Унчышко, тунемаш коштын. Тыште тудо рушла книга-влакым лудаш тÿҥалын. А Н.Мухин 1905 ийыште Левей дене пырля кÿтÿ гыч Унчо школыш тунемаш шылын куржын. Тыште поэзийым йöраташ тÿҥалын. Кок ий тунеммеке, туныктышо лийын. Н.С.Мухин чылаже 500 наре почеламутым возен.
Унчо школын рÿдö полатшым 1929-1930 ийлаште чоҥымо да октябрь тылзыште почмо. Школын икымше вуйлатышыже – Венедикт Алексеевич Морозов.
1933 ий марте тÿҥалтыш класс гына лийын. Тиде жапыште Василий Григорьевич Григорьев ыштен. 1934 ийыште кудымшо класс почылтын. Школыш у туныктышо-влак толыныт: физик-математик Сергей Фёдорович Малинин, руш йылме дене туныктышо Любовь Клементьевна Кушакова, труд урокым вӱдышӧ Александр Андреевич Эманов.
1935 ийыште школ шымияш, 1960 ийыште кандашияш лийыт, а 1973 ий гыч Унчышто кыдалаш школ пашам ышташ тÿҥалеш. Ты жапыште школым ятыр чолга еҥ вуйлатен.
1986 ий гыч 2019 ий марте ты тунемме верлан Унчо кундемынак ушан-шотан эргыже Сергей Андропович Григорьев вуйын шоген. А ынде кумшо ий ты пашам тудын эргыже, Андрей Сергеевич, шукта.
Туныктышым ончен, чолга лияш тунемыт
2000 ийла тӱҥалтыште Унчо селаште кермыч дене кум пачашан школым чоҥаш тӱҥалме увер калык чоныш куан тулым пуртен. У полатын ик корпусшо 2007 ий 1 сентябрьыште туныктышо ден тунемшыже-влаклан шке омсажым почын.
Унчо школышто кызыт Унчо, Шлань, Шӱргӧ, Паймыр, Ямбатыр, Муканай, Шап Унчо да Уньжинский гыч 205 йоча шинчымашым налеш. Нунын кокла гыч коктынжо У ий деч вара мӧҥгысӧ шинчымашым налыт. Торарак ялла гыч тунемше-шамычым кече еда школын кок автобусшо дене кондыштарат. Школ-садыште 27 туныктышо, ныл воспитатель тыршат, йоча-влакым кумда илыш корныш лукташ ямдылат. Кажныже чолга, поро кумылан, марий шӱлышан, илыш дене тӧр кайыше… Кажне туныктышо йоча-влаклан – пример! Нуно, вий-куатыштым чаманыде, туныктымо пашам икымше верыш шынден, эрже-касше манме гай тунемшышт верч тыршат, шке моштымыштым, палымыштым икшыве-влаклан пуат. Тидын нерген кажне выпускник, икмыняр ий эртымеке, йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалмеке веле шоналта, очыни, да чоным почын каласен кертеш.
– Туныктышо-влак тӱрлӧ конкурслашке лектыт да йоча-влакымат ушат. Мутлан, шочмо йылмым вияҥдыше «Палитра культур» конкурсышто Римма Николаевна Петрова «Сценысе постановко» номинацийыште кокымшо верым налын, а Людмила Константиновна Игнатьеван ямдылыме тунемшыже-влак сылнымутым лудмаште икымше вер дене палемдалтыныт, – палдара школ вуйлатышын воспитаний паша шотышто алмаштышыже Эльвира Григорьева. – Римма Николаевна тыгак тунемшыже-влак дене пырля республик кӱкшытыштӧ эртаралтше «Самырык тукым», «Кугезе вож» конкурслашке ушненыт, кумшо да кокымшо вер дене палемдалтыныт. Йоча-шамычым патриотизм шӱлышеш куштена. Теве шукерте огыл туныктышо-влакын полшымышт дене икмыняр йоча «Кугу сарын изи геройжо-влак» историй да патриотизм шӱлышан проектыш ушнен. Нунынат пашашт кӱкшын аклалтеш манын ӱшанена.
Туныктышо-влак кокла гыч уло илышыштым туныктымо пашалан пӧлеклыше-влакат ятырын улыт: Вячеслав Андропович Григорьев, Эльвира Владимировна Григорьева, Римма Камильевна Евсеева, Надежда Альбертовна Григорьева, Римма Николаевна Петрова, Людмила Константиновна Игнатьева, Эльвира Аркадьевна Фёдорова, Светлана Даниловна Пайгашева, Жанна Семёновна Дмитриева, Антонида Арсентьевна Степанова да молат. Нунын мастарлыкыштым ончен, поро да ушан ой-каҥашыштлан эҥертен, самырык туныктышо-влакат ты корныш шогалыт да ӱшанлын ончыко каят. Тиде радамыш Анжела Аркадьевна Кифиякым, Лариса Арнольдовна Петровам, Надежда Арсеньевна Сергеевам пурташ лиеш.
– Анжела Аркадьевна тений Курыкмарий районышто эртаралтше «Педагогический дебют» конкурсышто кокымшо верыш лектын, – ешарыш Эльвира Владимировна. – Ончыкыжым самырык туныктышо-влак эшеат чолгарак лийыт манын, ӱшаныме шуэш.
Унчо школын тунемшыже-влак кажне ийын тӱрлӧ предмет дене олимпиадыште уш-акыл пӱсылыкым тергат. Дмитрий Кириллов географий, историй, обществознаний дене районышто призовой верыш лектын, а икымшыж дене республик кӱкшытанышкат миен. Тыгак 8-ше классыште тунемше Ольга Степанова обществознаний, ОБЖ, Федоров Саша физкультур дене районысо олимпиадыште сеҥыше лийыныт, а Ариана Оразаева районышто физкультур дене призёр радамыш логалын.
9-ше классыште тунемше-влак кокла гыч Анастасия Сидорован, Ксения Фёдорован, Анастасия Казанцеван поснак чолга улмышт дене школ кугешна. Нуно класс вуйлатышышт Людмила Константиновна Игнатьева семын сылнымутлан шӱман улыт. Настя эсогыл «Живая классика» конкурсышто кокымшо верым налын.
Школын коллективше шӧртньӧ медаль дене тунем лекше-влак денат чаплана. 2013 гыч 2020 ий марте Виктория Оразаева, Марина Лукьянова, Анастасия Дмитриева, Дарья Оразаева, Ксения Макарова «шӧртняҥыныт».
Кугу опытан, пашам йӧратыше да кушкын толшо тукымлан кумда корныш лекташ чыла йӧным кычалше туныктышо-влакын тунемшыштат шинчымашышт дене куандарат. Ӱдыр-рвезе-влак иктешлыше кугыжаныш экзаменым сайын кучат. Выпускник-влак кокла гыч шукынжо Йошкар-Ола, Казань олаласе вузыш кӱшыл шинчымашым налаш пурат.
Ончычсо дене таҥасатарымаште, Унчо кундемыштат выпускник-влак шагалемыт, молан манаш гын, индешымше класс деч вара луымшыш шагалын вончат. Мо оҥайже – тений икымше гана Унчо школышто выпускник уке. Але марте тыгайже лийынжат огыл ыле. А 1-ше классыш кум ий почела 19 тунемше парткоклаш шинчеш.
Лишыл жапыште школ илышыште сай вашталтыш лийшаш. Тидын шотышто вуйлатыше Андрей Григорьев тыгерак каласыш:
– Ынде мемнан йоча-влакат шокшо, чыла шотыштат йӧнан спортзалыште капкылым шуараш тӱҥалыт. Школын кокымшо зданийжым капитально олмыктена. Тушто столовый, тыгак спортзал, вургемым вашталтен чияш посна пӧлем, мушкылташ вер, шондан лийшаш. Ты пашам 1 июньышто тӱҥалшаш да 20 август марте ыштен шуктышаш улына.
Марий икшыве-влакым туныктен лукшо Унчо школ 150 ияш пайремышкыже тӱрлӧ ийлаште пашам ыштыше, тунем лекше-влакым да кумылан кажне еҥым 29 майыште пагален ӱжеш. Пайрем 10 шагатлан тӱҥалеш.
АЛЕВТИНА БАЙКОВА
Авторын да школын архивше гыч налме фото-влак
