Тиде кечылаште Советский районысо Изи Кундыш эҥер серыште, ончычсо Абаснур лесничествын Пике-Агур чодыра участкыштыже, шарнымаш погынымаш лийын. Ты кундемыште 1944 ий гыч 1959 ий марте марий калык дене пырля крым татар-влакын депортироватлыме ешышт иленыт.
– Изи Кундыш – районын эн тӱҥ эҥерже. Марий калык тыште ожнысек илен. Тудо чодырам руэн да куклен, шошым тудым вӱд толкын дене волтен. Эҥерыште вич пристань лийын, иктыже лач тиде чодыра участке дене кылдалтын. Эн ончычшо тиде кундемыш Пикен лӱман сонарзе толын да илемым ыштен. А калыкше могай лийын! Тудын историйжым палаш да пагалаш кӱлеш. Ты верым тӱзатена, варажым туризм маршрутыш пурташ шонымаш уло, – каласен районысо администрацийыште тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Яков Ефремов.
Каласыман, крым татар-влак нерген историй да науко доктор Ксенофонт Сануков «Крымские татары-спецпоселенцы в Марийской республике в 1940-1950-е годы» лӱман пашаштыже почын ончыктен. Тудын возымыж почеш, депортаций 1944 ий 18 майыште лийын. Кум кечыште 191014 крым татар-влакым – 40 тӱжем ешым – илыме верышт гыч поктен колтеныт: шукыштым Узбекистаныш да моло кундемыш. Тыге Марий Элышкат Крым гыч 9061 еҥ (2066 еш) толын.
Пикен-Агурысо илем посёлко гай лийын, поктен колтымо калык казармыште илен. Ондак мый тыште Луганск гыч кружкам муынам ыле, мемнан кундемыш кузе логалын манын шоненам… Историй дене кылдалтше тыгай фактым палыман, мондыман огыл да, мыйын шонымаште, вожылмат ок кӱл, но ончыкыжым йоҥылышым ыштыме деч шекланыман. Депортироватлыме крым татар-влак нерген тыгак Волжск ола гыч Джеппар Аблязов шуко шымлен. Тудын мутшо почеш, шымлыме пашаш шанчыеҥ-влакым ушаш шонымаш уло.
– Пикен-Агурышто марий, крым татар, руш-влак пырля иленыт. Икымше спецпоселений Мочалище посёлко пелен лийын, – мутланымашым умбакыже шуя Джеппар Аблязов. – Мый нылле ий утла Марий Элыште илем. Тиде событий дене кылдалтше материалым погаш, калык дене мутланаш, шымлаш мыланем моткоч оҥай. Вет депортаций нерген мылам изиэм годым ик кова каласкален, тунам ме Тула областьыште иленна. Варажым, вашлиймеке, тудо «Тый, эргым, кушто илет?» йодын. Мыйже «Тораште, Марий Элыште» манам. Садет (лӱмжӧ – Золотарья Решетова) манеш: «Кугу Отечественный сар годым ме Суслоҥгерыште чодырам руэнна. Эргым, тый илаш тӱҥалат веле, тудо кундемыште лият гын, верысе еҥ-влаклан кугу таум каласыман… Киндан улат гын, пел сукыржым нунылан пу: мемнам шукынам шужен колымо деч утареныт…» Чыла тидын деч вара мый эшеат кугу кумылын шымлымашке ушненам. Чыным ойлаш гын, «Марий Элым Крымыште кӧ пала?» шоненам. А ме чыланат ты мотор кундемыште илена, ваш-ваш кылым кучена – тунамсе семынак кызытат калык икте-весе дене келшен ила, кызытат тыглай еҥ-влак неле жап годым ваш-ваш полшат. Чыла тидыже мемнам виянракым ышта. А вет ты верже картыштат уке.
А мучашлан тудо тыге каласыш:
– Чылалан, крым татар калыкым пагален толмылан, пеш кугу тау.
28 мая 2021 года посетили историческое место Советского района — Пикен-Агур. По марийским преданиям охотник Пикен обосновал здесь илем (жилище). А в 1944 году в Абаснурских лесах на лесоучастке Пикен-Агур жили и трудились до конц
а 1959 года семьи депортированных крымских татар. Об истории этого места рассказали руководитель отдела культуры Советского района Яков Ефремов и представитель крымских татар Джеппар Аблязов.
М.СКОБЕЛЕВ
Авторын фотожо
Снимкыште: 4013 — Ончыч илыме верышт 4036 — Изи Кундыш 4184 — Крым татар Д.Аблязов (покшелне) шарнымаш сакыш воктене. 4087 «Виола» ансамбль 4169 -Тӱшка фото 4078- Я.Ефремов ден Д.Аблязов шарнымаш погынымаш годым.
