Тиде оралгыше шыпрак йӱкан лӱмлӧ марий пӧръеҥ шанче-практике конференцийлаште калыкнан историйже, йылмыже, тӱвыраже да йӱлаж дене кылдалтше у шымлымашыж дене чӱчкыдын куандара. 12 февральыште тудлан 70 ий темеш. Сулен налме канышыште гынат, Йылмым, литературым, историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын этнологий направлений пӧлкаштыже кугу шанче пашаеҥ семын пашам ышта. Никандр Поповын илыш саманым умылымыжлан, тудын йодмыжым шижын моштымыжлан ӧраш гына кодеш. Поснак марий мер илыш толкынын вияҥме шотышто. Таклан огыл тӱрлӧ кӱкшытыштӧ марий калыкнан ончыкылыкшо нерген каҥашыме годым эксперт семын шке шонымашыжым лач тудым луктын каласаш ӱжыт, вет шке жапыштыже ты чолга айдеме Мер каҥашын пашажым ылыжташ полшен, Регион-влак кокласе «Марий ушем» мер организацийымат вич ий наре вуйлатен.
Шанчыеҥ, этнограф, историй науко кандидат Никандр Семёнович Попов дене лӱмгечыж вашеш пашам ыштыме верыштыже вашлийын мутланенна.
— Никандр Семёнович, интернет тӱняште ала-молан дыр Тендан нерген, пашадамат пеш шагал верешташ лиеш. Тидыже мо дене кылдалтын, Те интернет пагытысе еҥ огыдал але вес амал уло?
— Коло ий ончыч марий мер толкын, шымлымаш пашам наҥгайыме нерген шуко возеныт. Вара илыш вашталте. Интернетыште научный материалым шке вераҥдет гын веле муаш лиеш. Мый тиде сомыл верч пешыжак тургыжланен омыл. Кызыт вуйлатышына-влак шымлымаш паша-влакым интернетыш вераҥдыме шотышто йодышым нӧлтат. Савыктыме паша-влакым посна сайтышке вераҥдаш тӱҥалыныт. Ончыкшым лектыш лиеш, шонем.
Институтышто ыштыме жапыште 260 утла шымлымаш статьям да икмыняр книгам савыкталтыныт. Сай лектышлан монографий семын тӱшкан возымо «Марийцы» книгам шотлем. Тудо 2005 ийыште лекте. Туддеч вара эше кок гана ешарен, уэмден савыктенна. Этнографий йодыш дене кылдалтше сборникна-влакым савыктымеке, нуно калык коклаште шаланен пытеныт. Кызыт «Марий религиозно-мифологический умылымаште айдемын да пӱртӱсын верышт» теме дене книгам ямдыленам. Кок ий ончыч 1917-1921 ийласе марий интеллигенцийын илышыже да пашаж нерген шымлаш тӱҥальым. Паша оҥай, эре у деч уым кычал муат гын, чон куана, ыштышаш кумыл лектеш.
— Мер паша деч изиш торленда ала- мо? Иктаж-могай амал уло?
— Мый мер паша деч торленам манын ом керт. Мер пашалан кок ийлан ик гана эртарыме шанче-практике конференций семын палыме «Йыван Кырла лудмаш» эртарымым шотлем. Тудо вич гана Шернурышто да Марисолаште, ик гана Йошкар-Олаште лие. Лудмаш Йошкар-Оласе институт да университетласе шымлызе-влакым, шуко районла гыч илышым уэмден вияҥдаш тыршыше, ура чонан туныктышо, тӱвыра пашаеҥ да студент-влакым чумырен шога. Кажне еҥже калыкнан илыш корныжым, йылмыжым, тӱвыра да мер пашажым келгынрак умылтараш, ончыко тӱзаҥын вияҥаш полшышо корным палемдаш тырша, вашталт толшо илышын пӱсӧ йодышыж-влаклан кӱлеш вашмутым кычалеш. Тыгай суапле паша Марий Элнан историйжым, шочмо калыкнан тӱвыражым пален налаш полша, куатшым нӧлта, калык шинчаончалтышым пойдара. 2018-2019 ийлаште тунемше-влак дене пырля этноэкспедицийым эртарышна. Тиде пашашке Киров кундемыште, Татарстаныште, Марий Элыште илыше йоча-влак ушненыт ыле. Нуно марий еш илышын поян традицийже-влак нерген шуко уым пален налыныт, шке ачашт-аваштын, родо-тукымыштын суапле илыш шырымыштым умыленыт, курымла гоч вияҥ толшо родо тукымын, марий тӱвыран поро вий куатшым рашемденыт. Тыгай паша рвезе тукымын чонешыже сай шарнымашым коден, ончыко кузе илышаш нерген шонаш таратен, марий йылме, тошто годсо преданий ден легенде-влак, келге тукым вож дене кугешнаш илаш кумылаҥден. Чыла тиде тачысе илышлан келыштарыме мер пашан кӱлешан ужашыже улеш.
— Марий мер толкынын пашажым вораҥдарыме йӧнжак вашталт толеш маннеда?
— Таче утым ойлыде, тунамак лым лийде, шыман гына пашам ыштыман. Паша пешак шуко уло, но тӱҥ вниманийым эн кӱлешанжылан ойырыман. Мутлан, ял илышым тӧрлымӧ йодышым налаш. Урбанизаций жапыште ял калык кажне ийын шагалем толеш. Кызыт пел марий калыкше ялыште ила манын ойлена, илен-толын, тушто кумшо ужашыже гына кодеш. Тиде процессым шогалташ ок лий. Йот элласе калык тидым шукертак эртен. Марий-шамычат шукынжо олалаште илаш тӱҥалыт. Нунылан «оласе марий» лияш, марий семынак илашыже, шочмо йылмым да тӱвырам илыш койышышто арален кодаш полшыман. Калыкна цивилизаций деч ӧрдыжто киен кодшаш огыл. Глобализацийланат чаракым муаш огеш лий, тудат мемнан тӱвырашкына эр тӱтыра семынак шеҥын пура. Тыгай пагытыште чолга уш-акылан, калыкнан волгыдо, ару, виян шӱм-чон поянлыкшылан эҥертен илыше рвезе ден ӱдыр-влак гына марий улмыштым огыт мондо, шкеныштым марий семынак кучаш тӱҥалыт. Тыге лийже манын, марий тӱвыран вий-куатшым, сымыстарыше кумылжым чот пойдарен шогыман. А тидым ме рвезе тукым деч посна ыштен огына сеҥе. Нуно кӱлеш ушым погышаш, творческий шӱлышеш шуаралташ улыт. Марий еҥ Юмо шӱдымӧ почеш илышым иландараш, шочыктен шогышо вий-куатым тӱзаҥдараш, илышым пойдарен шуяш шочын.
— Самырык тукымым творческий шӱлышаным мо шотышто ыштыман?
— Чыла шотыштат. Мутлан, кажне айдеме иктаж-мо дене гынат ойыртемалтеш. Икте вольыкым, мӱкшым ончаш, весе мланде пашам шукташ, кумшо оралтым чумыраш, сурт да пӧрткӧргӧ дизайным сылнештараш мастар. Чыла тид — творческий вий- куат, пӱралтме корно. Жапыштыже тудым рашемден моштыман, пойдараш, вияҥдаш пижман. Тидым куштылго ышташ, кунам шке пашатлан шке оза улат. Марий коклаште кызыт эше шагал еҥ «шке пашашке» ушнен, но тыге илаш шонышо кажне ийын шукемеш. Нуно умылат: сай илаш лиеш, ончык шонен, илышым тӱзатен, айдеме семын кече гыч кечыш куатым поген, «кертам», «сеҥем» манын, шонымашке шуаш тыршен гына. Чаманен каласыман, марий калыкнан шинчымаш кӱкшытшӧ эше чот изи. Шукыж годым институтлашке ӱдыр-влак гына тунемаш пурат. Мый шанче-практике конференцийлаште тидын нерген ик гана веле огыл ойленам. Мыланна марий пӧръеҥын ешыште рольжым кугемдыме, тудын марий кумылжым нӧлтымӧ нерген шукырак тыршыман. Кеч-можат еш гыч тӱҥалеш. Пӧръеҥ-влак марий традицийым аралымашке ушнат гын, марий калык мӧҥгештмым чарна.
— Тугеже марий коклаште эртарыме мер паша калыкнан пӱрымашыжым аралымашке, национальный самосознанийжым нӧлтымашке виктаралтшаш?
— Тачысе кечылан тиде эн тӱҥ. Кеч-могай мер организацийынат шке цельже, задачыже, пашам виктарыме ойыртемалтше йӧнжӧ, принципше да программыже лийшаш. Марий мер ушем-влак шукыж годым «ик йыраҥыште» икте-весе дене ӱчашен «пӧрдыт», моло пашам огыт уж. Мый кум ий ожно марий мер толкынышто тыршыше мер ушем вуйлатыше-влакым «йыргешке ӱстелыш» чумыренам ыле. Шонышым иктаж 10 еҥ толыт, сайын мутланен налына. Но калык зал тич погыныш, мутланымашын лектышыже гына ыш куандаре. Палемдыме йодыш-влаклан ик ушемжат раш вашмутым кычалын огыл, Уставышке возымо цельышке шуаш ойыртемалтше корным ойырен налаш тыршен огытыл. Нунын «дорожный планышт» раш огыл, могай лектышыш шунешт идалык але вич, лу ий гыч – палаш ок лий. Мер толкын чодыраште йомын коштмо гай коштеш, ик верыште тошкыштеш…
— Те шке жапыште Мер Каҥашыштат шогенда, «Марий ушемымат» вуйлатенда вет?
— 1997 гыч 2002 ий марте ушемым вуйлатенам, правленийыштыже 1993 ий гыч лийынам. 1992 ий гыч Мер Каҥаш правленийын еҥже лийынам. Индешлымше ийла мучаште «Марий ушем» 3 тӱжем чоло еҥан лийын. Тыгай организаций финн-угор тӱняште тунам лач икте веле ыле. Марий Элын кажне районышто, регион деч ӧрдыжтат пӧлкаже лийын. Пашана удан огыл каен. Правительстве, Кугыжаныш Погын, министерстве, районласе администраций-влак дене келшен пашам ыштенна, законодательный документ-влакымат ямдылаш полшенна. Кодшо администраций вуйлатыше жапыште марий йылмым кугыжаныш йылме семын арален коден кертна. Социальный, тӱвыра, туныктымо паша дене кылдалтше йодыш-влакланат кӱлеш вашмутым муын моштымо. Районлаште «Марий ушемын» ойжым колышташ тыршеныт. Иктым гына чаманем: ме тунам яллаште илыше марий-влаклан мланде пайым шкалан возыкташ кӱлешак манын умылтарен моштен огынал. Мланде деч посна кодшо калыклан ончыкыжо илаш неле лиеш.
— Пытартыш жапыште «Марий ушем» организаций нерген огешт шокто…
— Марий-влак тидын шотышто моло калык деч шагал ойыртемалтыт. ХХI курым тӱҥалтыште ятыр демократический шӱлышан мер ушем, национальный толкын деч калык йӱкшыш, мер илышым вес семын умылаш тӱҥале. «Марий ушемын» пашаже декат пагалымаш йомо, ӱшан шулыш. «Марий ушем» интеллектуальный вий деч посна кодо. Тыгай жап историйыште лиеда, но мер толкын йӧршынлан огеш шуло.
— Те вет марий верам ик эн очыч науко кӱкшыт гыч шымлаш тӱҥалында. «Марий кумалтыш мут» книгамат луктында…
— Мыйын кандидатлык пашам марий вера дене кылдалтын ыле. 1985 ийыште «Марий веран йыжыҥже» изи брошюр савыкталте. Тудо научно-атеистический шӱлышан лие. Вес семынже тунам юмыйӱла нерген савыкташ йӧн лийын огыл. Тиде теме денак докторлык пашам шуяш шонышым, но этнологий институтышто тиде шонымаш дене ышт келше. Сандене нравственный традиций дене кылдалтше темым ойырен нальым, но пашам арален шуктен омыл.
— Православий дене кылдалтше пашадат уло. А шкаланже тыглай айдеме семын могай вераже лишылрак?
— Марий кундемыште православийым шарыме нерген изирак брошюр 1987 ийыште савыкталте. Марий кундемысе православийын ХХ курымысо историйже нерген ХХI курым тӱҥалтышыште рукописьым возенам ыле, но монографий семын савыктен шуктен омыл. Мый марий ешыште кушкынам, ачам кӱсотышто кумал илен. Тыгай ешыште юмылан ӱшанымаш шочмо годсекак вияҥеш. Юмыйӱла калык культурын ик эн кӱлешан ужашыже, илыш принципше улеш.
— Таче Тендам мо илаш кумылаҥда да ойгандара?
— Куандара ыштен шогымо паша. Шымлымаш пашам кудалтыме ок шу. Ийгот ешаралтмаш пешыже огеш куандаре. Но илыш мӧҥгештеш манын ом шоно. Кажне пагытын шке мурыжо, шке куанже уло. Илышлан ӱшанаш да илен мошташ гына кӱлеш.
Светлана НОСОВА
Авторын фотожо
