Кӧ тыгай черемис-влак лийыныт? Кодшо ийын савыкталтше «Черемисы в источниках. Том I: Сочинения иностранцев VI—XVIII вв.» книга гыч кугезына-влак дене кылдалтше шуко йодышлан вашмутым пуышо материалым тений кок номерышкына вераҥденна ыле. А ынде ты книган «Черемисы в источниках. Том II: Сочинения россиян XIII – XVIII вв.» кокымшо томжым шергал лектына. Тудо шукерте огыл ош тӱням ужын, историй науко доктор Александр Бахтин чумырен, историй науко кандидат Сергей Свечников рецензийым возен.
Автор «Черемис»-влак, «Черемиссий» кундем нерген Российыште илыше шанчызе, историк, кугыжаныш деятель, военный-влакын шарнымашыштым пуртен. Шукышт тӱҥ шотышто татар ден руш калык гыч лекше улыт. Историкын ончыктымыж почеш, марий-влак нерген шонымышт йот элысе дипломат ден путешественник-влак деч палынак ойыртемалтын. Книга гыч газетышкына марий-влакын ойыртемыштым палдарыше шонымаш-влакым гына кучылташ тыршыме. Кеч тушто марий-влакын илыме тӱрлӧ кундем, икмыняр ола, воктенышт илыше калык- влак дене кылышт нергенат ятыр сералтын.
Ваштареш шогышо икмыняр калык коклаште
Марий-влак татар калык семынак шке кугыжанышым ыштыме ошкылышто лийыныт. Марий кундем тунам Волжский Булгарийын политический системышкыже пурен, XII–XV курымын пелыштыже Золотая Ордан кид йымалныже лийын, 1445-1552 ийлаште Казанский ханствын ужашышкыже савырнен. Родо-тукым вашкылым кучымаш гыч раннефеодальный отношенийыш куснен, племена-влакын ушемышт лийын. Теве-теве шкеныштын кугыжаныш образованийышт ышталтшаш улмаш. Вӱтла, Малмыж «княжестве-влак» ышталтме нерген пале, тыгай ушем Шернур кундемыште, Изи ден Кугу Какшан эҥер-влак тӱҥалтышлаште, Курыкмарий районлаште лийыныт.
Кужу жап ваш тӱкнен илымылан кӧра марий-влак нерген ушештарымаш руш возыман источниклаш логалаш тӱҥалын. Черемис-влак нерген монах, священник, Эрвелыш коштшо чиновник, кугыжанышын икымше лицаже, купеч, дипломат-влак сераш тӱҥалыныт. Черемис-влаклан кугу тӱткышым XVII курымысо руш ученый-влакат ойыреныт. Руш княжестве ден тудлан тушман семын улшо Волжский Булгарий, Шӧртньӧ Орда, Казанский ханстве кокласе буферный зонышто илымыштлан кӧра, черемис-влак неле политический вашшогымашке шупшылалтыныт. Утларакшым черемис-влак руш мландыш керылтше татар ден булгар-влак дене пырля лийыныт. Санденак нунын илыме кумдыкышкат варажым тушман керылтын кертын. Тыгай годым шуко еҥ колен, илыме кумдыкым толеныт, шалатеныт. Но тидын годымак марий-влакым булгар ден татар-влак утыжым витарен огытыл, налогым гына тӱлыктеныт да военный мероприятийлашке ушеныт. Хан, эмир ден мурза-влак черемис-влакын кӧргӧ илышышкышт шӱшкылтын, ислам верамат коклаштышт виеш шыҥдарен огытыл.
XV курымышто Руш кугыжаныш ден Казанский ханстве кокласе вашпижмашкат марий-влакым шупшылыныт. 1552 ий октябрьыште, 41 кече кредалмеке, Казань руш-влакын кидышкышт куснен. Марий кундемат Руш кугыжанышыш пурен. Но тидын марте эше Черемис сар-влакым эрташышт логалын. Нуно 1552 ий ноябрь гыч 1952 ийысе шошо марте шуйненыт. Черемис-влакын шке эрыкышт верч чот шогымышт нерген тунам шукын возеныт.
Руш кугыжанышыш ушнымеке, возыман источниклаште марий-влак нерген материал йӧршеш йомын, палемда Александр Бахтин. Утларакшым нунын руш кугыжаныш дене кылышт нерген возымаш гына вашиялтыт. Руш автор-влак марий калыкын тыглай илышыже нерген сераш тӱҥалыныт. Поснак XVIII курымышто нунын деке шымлыше экспедиций-влакым колтедылыныт. А.И.Лызлов, В.Н.Татищев, М.М.Щербаков, П.И.Рычков, И.Михайлов да молат летопись-влаклан эҥертен, этнографий эскерымашыштым сереныт. Чылан гаяк марий-влакым шке вераштым, йӱлаштым арален да вияҥден толшо семын ончыктеныт. Кеч тидын годым марий-влакын аҥысыр шинчымашан, вараш кодшо, шагал палыше улмыштым палемденыт, но пашам йӧратымыштым садак эре ончыктеныт.
Южгунамже нуным верысе кучемын шотлыдымыж нергенат возеныт. Шукыж годым автор-шамыч лачшымак марий-влакым посна ончыкташ манын шоненжат огытыл, моло калык нерген возымаштышт посна изирак ужашлам гына «пӧлекленыт». Йот элла гыч толын коштшо дипломат ден путешественник-влак семынак руш шымлызе-шамыч Марий кундемыш Юл эҥер дене коштмышт годым логалыныт. Санденак возымаштышт Нижний Новгород, Васильсурск, Козьмодемьянск, Чебоксар, Кокшайск, Свяижск, Казань гай ола-влак ушештаралтыт. Южо шымлызыже Марий кундем гоч пеш писын эртен каен, але вес калыклан утларак тӱткышым ойырен. Сандене черемис-влак нерген йӧршешат ушештарен огытыл гынат, нунын илыме кундемын могай улмыж нерген корнылам сереныт.
XIII—XV курымла
Акрет жапысе отечественный источниклаште черемис-влак нерген возен кодымо шукыжак огыл. Эн первыйже XII курым тӱҥалтыште летописец Несторын «Повесть временных лет» савыктышыштыже аралалт кодын: «А на Бело-озере живет весь, а на Ростовском озере меря, а на Клещине-озере также меря. А По Оке-реке, у впадения в Волгу – мурома со своим языком, и черемисы со своим языком, и мордва со свом языкаом…»
Нине курымла Эрвел Европышто илыше калык-влаклан драматичный лийыныт. Монгол-татар нашествийлан кӧра Шӧртньӧ Орда властьым кидыш налын, калык кокласе кылымат виктарен. Руш источниклаште чермис-влак руш ден татар-влак кокласе кыл нерген возымо годым гына ушештаралтыт.
XVI курым
Российысе агиографичекий сочиненийлаште святой лийше монах-влакын возымышт почеш казанский мландыште илыш неле лийын. Казанский ханствын Руш кугыжаныш ваштареш кредалмыжат ушештаралтеш. Туштак серыме: «Татар пелен эре чермис-влак коштыныт». Служилый еҥ-влак да Иван Грозный шкежат боевой действийлаште марий-шамычын кугу рольышт нерген палемденыт.
«История о Казанском царстве» 1564-1965 ийласе историко- публицистический сочинений, воинский повестьыште Казанский ханствын ышталтымыже да тудын шаланымыж нерген ойлен кодымо. Кугу верым 1552 ийыште Руш кугыжанышын Озаҥ олам налмыжлан ойырымо. Каласкалымаш 1552-1557 ийласе Черемис сар тӱҥалме нерген мучашлалтеш. Тыгак тушто казанский татар-влакын илышышт нерген серыме. Черемис-влаклан пеш сай характеристике пуалтын, нунын икмыняр этнографический тӱшкалан шелалтмышт нергенат ушештаралтын. Озаҥыште да тудын воктенысе кумдыклаште ик эн ончыч илаш лакеммышт да варажым татар-влак дене пырля Русь ваштареш кредалмашке ушнымышт нергенат ойлалтеш.
XVII курым
Тиде курым историйыште йот элысе интервенций тӱҥалме дене шарналт кодын. Калык восстаний-влак тӱҥалыныт. Тушко марий-шамычат ушненыт. И.И.Болотников ден С.Т.Разинын тарватыме кресаньык сар-влак Марий кундемым тыгак авалтеныт. Ик эн тӱҥ амалжым крепостничестве ыштен, Россий тыгак шке интересшым Польско-Литовский интервенций да Швеций ончылно арален. Крымысе татар-влакын нашествийыштат лиеден.
А теве тиде серыш шотыштыжо марий-влакын эртыме корныжым палаш тыршыше-влак коклаште шуко манеш-манеш коштеш. Ойлат, пуйто марий-влак турецкий султанлан серышымат возеныт. «Марий Эл» газетын пытартыш номерыштыже тидын шотыштак философий науко кандидат Александр Ямурзинын шонымашыжым савыктенна ыле. Чынак мо марий-шамыч серышым возымым рашемдаш манын, шанчызе эсогыл Турцийыш миен толаш шонен пыштен. Книган авторжо Александр Бахтинлан тышке рашлыкым пуртымыжлан кугу таум ыштыман.
Пашаже тыге лийын улмаш: XVII курымышто татар казанский знатьын еҥже Рахман-Кол турецкий султанлан посланийым Крымыш муфтийлан наҥгаен. Тушто Крым ханым Астрахань ден Казаньым руш кугыжа деч утараш манын, походыш тарванаш йодмаш лийын улмаш. Возышо-влак серыш варажым турецкий султанлан логалешак манын шоненыт.
Турецкий историк Адес Нимет Курат ты документым Дрезденысе книгагудышто верештын да 1966 ийыште савыктен. Серыш араб шомак дене варналтше тошто осман йылме дене возымо лийын.
Руш учёный-влак кокла гыч ты документым ик эн ончыч Д.М.Исхаков верештын, шымлен лектын да 2014 ийыште татар йылмыш кусарен савыктен. 2015 ийыште тудо тошто осман да руш йылме денат савыкталтын. Учёныйын шонымыж почеш, серыш 1634 –1635 ийлаште возалтын.
Серышым возышо-влак турецкий султаным нунылан руш кугыжан кид йымачыже лекташ манын кузе ыштышашымат темленыт, шке велышт гыч полыш лиеш манынат ӱшандареныт. Кугу войскам чумырен кертме нергенат увертареныт. Ты войскашкыже черемис, чуваш, иштяк-башкир, ар (одо) калык гыч лекше сарзе-влак ушнат, чылан имнян да саркуралан улыт манын сереныт. Чермис-влак нергенже тыгерак возалтын: «Тыгай калык уло, нуным кожла черемис маныт, 40 тӱжем кудывече наре погына, кажныже йозакым тӱла, кӧжӧ 10 батман ( азиат виса мера, тудо пел пуд гыч тичмаш пуд марте лийын кертын, 8 гыч 16 килограмм марте-ред.) мӱйым тӱла (ача ден кочаштын погыштым ончен), кӧжӧ 5 батманым, а эн нужнаже – ик батманым».
Правослвный священник Аввакум Петрович Петровым (25.11.1620 –14.04.1682) шке жапыштыже кугыжа Алексей Михайлович да патриарх Никонын черке реформыж ваштареш шуктымо раскольнический пашажлан Сибирьышкат колтеныт, тюрьмаштат шинчен, варажым тудым йӱлатен казнитленыт. Тудын сочиненийже-влак возыман гына лийыныт, XIX-XX курымлаште гына савыкташ тӱҥалыныт. Черемис-влакын кушеч лекмышт нерген йодышым кок гана тарватен. Тидыже землякше, патриарх Никон ваштареш улмыж нерген возымаштыже палдырна. «Послание отцу Ионе» текстыште серен: «Никоным мый палем: шочмо кундемем деч тораште огыл шочын, Мурашкино ден Лысково коклаште, ялыште; ачаже тудын черемис, а аваже – руш, Минка ден Манька; а тудо, Никитка, колдун лияш да вате-шамычым лугкалаш тунемын, да рвезыж годым книгам шуко лудын, кӱшкырак нӧлталтмыж семын атаманыш лектын».
Петровын «Из сочинения об Антихристе» пашаштыжат возымо почеш, патриарх Никон марий ача деч шочын.
XVIII курым
Ты курым Россий кугыжанышлан шуко вашталтышым конден. Петр I кугыжа элнам Европа дене лишемден, экономике вияҥын, ятыр социальный процесс лийын, элым вуйлатыме системыжак весемын. Ты курымышто элым шымлыме пашаш йот элласе ученый-влакат ушнаш тӱҥалыныт. Руш ученый-влак академический экспедиций кышкарыште шке гыч пашам ыштеныт. Ты жапысе ученый-влакын возымышт почеш, Марий кундемыш Петр I, Екатерина II, IIавел I толын каеныт. Марий кундем гоч Сибирьыш, Юл дене Каспийский теҥызыш, умбакыже Кавказ ден Персийыш корно лийын. Кугыжаныш паша але кӱлеш дене путешествоватлыше еҥ-влак дневникышкышт кундемна нерген серен коденыт. Тыгай палыме еҥ-влак кокла гыч А.Н.Радищевым, Н.Я.Озерецковскийым да М.И.Невзоровым ончыкташ лиеш.
Тудо пагытыште мордва, чуваш, тыгак чермис кресаньык-шамычымат тынеш пурташ чот тыршеныт.
Экономист, купеч, публицист Иван Тихонович Посошков «Книга о скудости и богатстве и другие сочинения» савыктышыштыже серен: «Мордва, чуваш але чремис-влак тынеш пурат гын, воевода але моло правитель, приказной еҥ-шамычлан нуным пагалаш да чыла семын кумылышытым шукташ кӱлеш, тек тынеш пурыдымо еҥ-влак нунылан кӧранат».
Чиновник, историк, краевед Петр Иванович Рычков (01.10.1712 -15.10.1777, Петербургысо науко академийын икымше руш член-корреспондентше колымыж деч ончыч Екатеринбургышто урал завод-влакын тӱҥ правленийжым вуйлатен. «Топография Оренбургской губернии» книгаштыже черемис-влак нергенат серен: «Черемис манмыже Эрвел, але Эрвелне илыше еҥ манмым ончыкта. Черемис – тиде сармат калык, идоллан кумалше, кужу ӱмырым илыше да моткоч лӱддымӧ, ожнысек Юл ден Дон эҥерла коклаште илен».
Путешественник, капитан, шелковый завод-влакын директорышт Николай Петрович Рычков (15.10 1746-1798):
«Черемис ден южо моло калык-влак шке акрет йӱла ден вераштым арален коденыт… Юмышт шуко, Тӱня Юмо (каваште ила, тудо кавам, мландым да мом шинча ден ужаш лиеш, тудым ыштен) ик эн тӱҥлан шотлалтеш. Тудлан надыр шотеш вольыкым пуат. Нужналык, чер годым отышто имньым, ушкалым чодыра коклаште тудлан лӱмын шӱшкылыт. Нунын ойлымышт почеш, шӱшкылмӧ имньыже ок коло, чонжо нунын илемышкышт кусна…
Пӱрышӧ Юмо Башкирийыште ик тӱҥ юмо коклаште шога. Тудлан вольык, кинде, мӱкш дене илышыште мо кӱлеш чыла шотыштат кумалыт, а надыр шотеш тудлан чыла тӱрлӧ вольыкым пуат…
Пиамбар Пӱрышӧ Юмо дене тӧр шога, тудлан шем ӱшкыжым да шем тӱсан моло вольыкым пуат…
Черемис-влак лӱддымӧ улыт, тидын годымак мутым колыштыт, весылан осалым огыт шоно. Шинчымашышт шагаллан кӧра акрет йӱлаштым арален коден кертыныт… Нуно ойлат: «Кугезына-влак мемнан деч сайрак иленыт. Таклан огыл тыге лийын: нуно шке юмыштым чот пагаленыт. Меат нунын семынак сайын илаш манын, мом мыланна кодымыштым аралышашак улына». Тидыже черемис-влакын ик эн сай шонкалымашышт: кугезе-влак семын илаш, яндар койыш-шоктышым аралаш – моло калык-влакланат уто огыл…
Пытартыш черемис хан Адай лӱман лийын, Казань губернийыште илен. Атурай семынак Иван Васильевич кугыжалан ӱшанле лийын…
Малмыш лӱман изи олаш миен шуынам. Тудо Виче эҥерыш йоген пурышо Шошма эҥер серыште шога. Малмыш ончыч черемис ола лийын. Болтуш князь тусо марий-влакым вуйлатен. Татарийын чыла областьше Российысе державын кид йымакыже куснен гынат, шке калыкшым тудо шке кумылын тудлан ынеж пу улмаш. Российысе войска толмеке, чермис-влак чыла вер гыч погынен, торешланеныт. Но руш войскан вийжым ужмеке, шаланен пытеныт. А Болтуш пушкын ядрожо логалмылан кӧра колен. Черемис-влак тудым кӱкшӧ курык вуйыш тоеныт. Тачат тудым Болтуш курык маныт…»
Писатель, экономист, историк, этнограф Михаил Дмитриевич Чулков (08.11.1744 — 24.10.1792) «Словарь русских суеверий» книгам 1783 ийыште савыктен:
«…Ава Юмон – ты лӱм дене чермис-влак ик эн тӱҥ юмыштын ватыжым маныт.
Анга-СОАРЕН – мландым куралме деч ончыч черемис-влак ты пайремым эртарат…
Черемис, чуваш, вотяк-влакын юмылан пуымо ик эн кугу надырлан имне шотлалтеш. Шукыж годым ош тӱсаным пуат. Кумалме деч ончыч кӧ мушкылтын да ош тувырым чиен огыл гын, тудо шылым кочкын огеш керт…
Историк, генерал-майор Иван Никитич Болтинын (01.01.1735- 06.10.1792) «Примечания на историю и нынешния России г. Леллерка» пашаштыже черемис-влакым сармат калык-влак (иран тукым йылман, вольыкым ончен, кочевник семын ик вер гыч весыш кусныл илыше) кокла гыч лекше радамыш пуртен:
«Венгр, чухон, зырян, мордва, мокша, чуваш, черемис да моло сармат племена коклаште, кеч нуно икте-весышт деч тораште илат, икгайлык шуко…
Черемис-влак, шкеныштым мори маныт; илемышт Юл эҥерын курык велныже, Сура эҥер деч Свияга эҥер тӱҥалтыш марте: Свияжск, Чебоксар, Цывинск да Козьмодемьянск кундемлаште олашт верланеныт; олык велне – Вӱтла эҥер деч Какшан марте: Кокшайск, Санчурск да Еранск олала».
Писатель, поэт, журналист Максим Иванович Невзоровын (1763 –27.09.1827) «Путешествие в Казань, Вятку, Оренбург в 1800 году» книга гыч: «Нижегородский, Казань ден Оренбург губернийлаште Юл эҥерын кок велныжат да Ока лишне кум калык ила: чуваш, черемис да мордва. Ойлат, нунын кажныжын шке йылмыже уло, кеч чылан финн тукым гыч лектыныт. Руш пӧръеҥ семынрак чият гынат, тувырышт эре йошкар меж шӱртӧ дене тӱрлен сӧрастарыме. Ӱдырамаш вургемыште тӱр шуко, тӱрлӧ лопкытан йолвам, ший оксам, кышкывийым, шерым да тулеч молым кучылтыт…»
Светлана Носова ямдылен.
Снимкыште: Федор Солнцев. Черемис еш (1869)
Фотосӱретым книга гыч налме.
