22 ноябрьыште Сведловск область Арти район Андрал (рушлаже – Андрейково) ял книгагудышто «Эрыкан лудмашын» пытартыш йыжыҥже эртаралтын. Тудо Урал кундемысе икымше марий писатель Алексей Николаевич Семеновын (Эрыканын) шочмыжлан 112 ий теммылан пӧлеклалтын.
Арти книгагудо системын директоржо Марина Жеребцова, верысе йоча библиотекын методистше Ирина Морозова, Свердловский ялсовет администраций вуйлатыше Надежда Пашиева, Марий тӱвыра да Эрыканын тоштер-пӧртшын директоржо Семен Ильин лийыныт. Толшо калыкым книгагудо оза Ольга Вапаева поро мут дене вашлийын.
– Поро кече, «Эрыкан лудмаш» конкурсын участникше да уна-влак! Ме тендам сылнымут-поэзий вашлиймашке лӱмлӧ писатель-землякнан илыш корныжым пырля лаштыклен шарналташ, конкурсым иктешлаш погыненна, – саламлен ойлен Пагшал ял книгагудын библиотекарьже Любовь Дмитриева. Тудо серызе-землякыштын биографийже дене палымым ыштен.
Свердловский областьысе «Арти ола округысо марий-влакын калыкле-тӱвыра автономийышт» верысе мер ушемын (МОО «НКА МАРИ АГО) председательже Любовь Ивановалан ты кечын Екатеринбургышто лияшыже верештын, сандене тудо саламлымашым видео дене колтен.
Тӱҥалтыште Пагшал СДК-н «Ӱдыр сий» калык ансамбльже «Марий калык» мурым йоҥгалтарен, варажымат, кас мучко, калыкым куандарен.
«Эрыкан лудмаш» визымше гана эртаралтын. Тений лудшо-влак конкурсыш 20 участник ушнен: прозым да поэзийым марла 16-ын, а рушла 4-ын лудыныт. Тӱрлӧ тӱшкаште сеҥыше-влакым ончыктена.
Марий йылме дене прозым лудшо-влак коклаште:
1-ше вер – Ольга Вапаева, 58 ияш, Андраял ял;
2-шо вер – Наталья Тимофеева, 57 ияш, Пагшал ял, «Ӱдыр сий» ансамбльым вуйлатыше;
3-шо вер – Галина Веденина , 75 ияш, Кӱшыл Пардым.
Марий йылме дене поэзийым лудшо-влак коклаште:
1-ше вер – Карина Илюшкина, 8 ияш, Изи Тавра школ, Шадт Булатын «Рывыж» почеламутшо; Татьяна Ванькина, 45 ияш, Пагшал тӱвыра пӧртын художественный вуйлатышыже, А.Эрыканын «Ильич» почеламутшо;
2-шо вер – Альбина Ушакова, 63 ияш, Пагшал ял, А.Эрыканын «Панюшкалан пӧлеклымаш»;
3-шо вер – Валерий Бакетов, 76 ияш, Изи Тавра, Елизавета Бакетован «Молан мемнам огеш чамане пагыт» почеламутшо; Людмила Шалкиева, 62 ияш, Иванаул, А.Эрыканын «Ильич» почеламутшо.
Марий сылнымутчо-влакын поэзийыштым руш йылме дене лудшо-влак коклаште чыланат 1-ше вер дене палемдалтын:
– Вероника Кабетова, 11 ияш, Кӱшыл Пардым, Пет Першутын «Муравьиная свадьба» почеламутшо;
– Анжела Белякова, 14 ияш, Изи Тавра школ, Анатолий Тимиркаевын «Проверка любви» почеламутшо;
– Валентина Николаева, 42 ияш, Изи Тавра школышто тӱҥалтыш классым туныктышо, Тамара Сафронован «Марийский узор» почеламутшо;
– Виолетта Абрамова, 40 ияш, Андраял ял, В.Кузнецовын «Воспоминание» ойлымашыже.
Марий Артий гыч Артий-Шигиринский школышто йот йылмым туныктышо 63 ияш Вера Аркадьевна Пирогова (Николаева) верч родо-тукымжо, палымыже да тунемшыже-влак йӱкыштым пуэныт. Тыге тудат сеҥышыш лектын.
Жюрим Изи Тавра школышто йот да марий йылмылам туныктышо Эльвира Дмитриева вуйлатен. Тудо палемден: 3 минут деч шуко выступатлымылан кӧра шукышт сеҥыше-влак радамыш логалын огытыл, тидым ончыкылыклан шотыш налман. Йоча-влакымат шукырак ужмо шуэш, каласен тудо.
Верысе калыкле-тӱвыра мер ушем председательын алмаштышыже Семен Ильин сеҥыше да призёр-влаклан шергакан пӧлекым кучыктен. Чыла участник сертификатым налын.
Вашлиймашке СВО-н участникше Владимир Пашиев толын. Тудо Урал марий-влакын шкеныштын культурыштым, йылмыштым, йӱлаштым арален шогымыштлан куанжым шылтен огыл. Специальный военный операцийыште улшо боец-влаклан полшен шогымыштланат тауштен. Людмила Михайлова, Герой семын вуйым пыштыше, Мужество орден дене палемдалтше Евгенийын аваже, сарзе-унам чоткыдын ӧндалын да шке эргыже да элнан эрыкше верч кредалше воин-влак дене кугешнымыжым луктын каласен.
Лӱмжӧ ок мондалт
– 2012 ийыште А.Эрыканын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш шочмо-кушмо Андрал ялжын ик уремжылан тудын лӱмжым пуымо.
– Тиде ийынак шочмо пӧртшӧ пырдыжеш шарнымаш оҥам пижыктыме.
– Тунемме школыштыжо 2019 ийыште марий тӱвыра да Урал кундемысе икымше марий писатель А.Эрыканын тоштерым почмо.
Валерий БАКЕТОВ, Изи Тавра
Авторын фотожо
А.Н.Семеновын (Эрыканын) илыш корныжо
А.Н.Семенов 1912 ий 16 ноябрьыште Андрал ялыште туныктышо Н.С.Акреевын ешыштыже шочын. Тудыжо Марий Элын Провой кундемжын Какшамарий ялын шочшыжо лийын, тышеч, паледа, икымше марий композитор И.С.Палантай (Ключников) да семмастар Андрей Эшпайын ачаже композитор Яков Андереевич Эшпай улыт. 1924 ийыште А.Н.Семенов икымше ступенян Андреевский школын 4-ше классшым тунем пытарен, тиде ийыштак возымо «Ильич» почеламутшо «У илыш» журналыште печатлалтын. Тудым В.И.Ленинын колмыж дене кылден, йымалныже лӱмжым «Ялысе рвезе – Семенов» манын шынден.
1925 ийыште А.Н.Семенов Красноуфимскысе Урал-Марий педтехникумыш пурен. Тунеммыж годым краевед пашам наҥгаен шоген, самырык марий серызе-влакын литкружокышкышт ушнен, тӱрлӧ марий изданийлашке Ал.Акрейн шолыплӱм дене ойлымаш-влакым возкален. 1929 ийыште, практикым эртыше студент лиймыж годым, Арти районысо Кӱшыл Пардым ялыште «Марий ял» колхозым ыштымаште чолгалыкым ончыктен. Лӱмын «Шурно пасу» почеламутым возен.
1930 ийыште педтехникумым пытарен да опорный школышто марий йылмым да литературым туныкташ тӱҥалын. 1931 ийыште «Марий ял» газетын редакторжо Василий Голубцов (Арти район Опанасаул ялын шочшыжо, Красноуфимск районо заведующий лийын) деч Москвашке ӱжмашан серышым налын. 1932 ий 25 январь гыч журналист семын пашам ышташ тӱҥалын – тудым редакцийын штатышкыже налыныт, тылзеш 200 теҥгем тӱленыт. «Марий Ял», «Марийская коммуна» газет редакцийлаште, «У илыш» журналыште ответсеклан ыштен. Сылнымут пашашке чолган ушнен, А.Фадеев да А.Лебедев дене пырля М.А.Шолоховын «Поднятая целина» романжын икымше книгажым, Н.Островскийын «Как закалялась сталь», А.Авдеевкон «Я люблю» романышт-влакым марлашке кусарен. 1937 ийыште тудым СССР писатель-влак ушемыш пуртеныт.
Москваште пашам ыштымыж годым «Марийская коммуна» газетын корректоржо, Башкирийысе Мишкан район Кугу Соказа ялын ӱдыржӧ, Пӱрӧ педтехникумын выпускницыже Пеналче Яниева (Прасковья Яковлевна, 1909–1986 ийла) дене палыме лийын. Ешым чумыреныт, кок эргышт шочын. 1951 ий кеҥежым, ссылкыште лийме жапыштыже, «Пӧлеклымаш» почеламутым серен.
1937 ий 15 ноябрьыште шоя донос почеш Йошкар-Оласе НКВД орган-влак, националист улат манын, А.Н.Семеновым арестоватленыт, 10 ийлан эрык деч посна коденыт. Ондак Брест–Тайшет лагерьыште, а вара 7 ий Магадан управленийын эн шучко верыштыже – Колымаште – лийын.
1947 ийыште писатель пелашыж дек пӧртылын, икмыняр тылзе жапыште «Фронтовик-влак» (1948 ий) повестьым возен шуктен, тушто сар деч вара марий ялыште пӧртылшӧ салтак да офицер-влакын пасушто да фермылаште тыршымыштым почын ончыктен. Но, темыже келшен ок тол манын, рукописьым мӧҥгеш пӧртылтеныт. А.Эрыканын колымыж деч вара 1958 ийыште повесть савыкталтын, кӧ ондак тудым йӧрдымылан шотлен, нунак моктеныт.
1949 ийыште уэш арестоватленыт, Красноярский крайысе Богучановский ЛПХ ссылкыш колтеныт. А.Н.Семенов, ешым кузе-гынат пукшен лукташ шонен, чодыра пашаште десятникланат, таксаторланат, нормировщикланат ыштен. Тыштак, нелылыкым ончыде, «Чолпан Иван» романым возен.
1957 ий 21 февральыште лишыл еҥже-влаклан колтымо серышыштыже возен: «Тендам ынде куандарен кертам: Марий АССР Верховный суд президиумын пунчалже почеш 28 январь гыч мыйын титакым тӱрысынек шӧреныт да чыла правам пӧртылтеныт. 20 ий мом изин-кугун вучен илыме – шукталтын, чын сеҥен». Но куан вашлиймашлан пӱралтын огыл улмаш. 1957 ий 24 февральыште Урал мландын икымше писательже Алексей Николаевич Семенов–Эрыканын илышыже воскресник годым кӱрылтын: мастер Алексей Москвотинын пӱчкын йӧрыктымӧ листан пӱнчӧ йымалан пызырналт колен. Тиде трагедийым лагерь начальстве лӱмын ыштен манын шонашат лиеш.
А.Эрыканым Гольтявино ялыште тойымо. 1962 ийыште пелашыже марийжын шӱгарже ӱмбак памятникым шогалтен. Лудмаш касыште «Ӱдыр сий» ансамбль «Илыш деч ом йод чыла» мурым пӧлеклен.
Савыкташ Лидия СЕМЕНОВА ямдылен
