Тыва Республикын правительствыже пеленысе гуманитарный да прикладной социально-экономический шымлымаш Тува институтын (ТИГПИ) шанче пашаеҥже Чойган Марий Элыш толаш эше кунам жапым да йӧным муэш ыле?.. А теве йӧршын шоныдымын-вучыдымын корно почылтын: Кодшо ий 8-9 декабрьыште тудо Москваште эртаралтше «Россий Федерацийыште йылме политике» VI форумышто лийын, а мӧҥгеш чоҥешташ самолётым расписаний почеш кок кече вучыман улмаш. Тыге палыме йолташыже Андрей Чемышевын темлымыж почеш 10 декабрьыште Йошкар-Олашке, Марий тиште пайремыш, логалын. Каласен кодем, А.Чемышев тудо кечылаштак Москваште «Мыйын шочмо йылмем» программын кышкарыштыже эртаралтше Кумшо всероссийский конференцийыште лийын, пленарный заседанийыште «Сохранение и развитие родных языков, двуязычия и многоязычия в условиях многонационального государства и глобализации: политика, проблемы, перспективы (региональный опыт)» теме дене докладым ыштен.
Чойган Геннадиевич Ондар – филологий науко кандидат, Новосибирск кугыжаныш университетын Сибирьысе калык-влакын йылмышт да фольклорышт кафедрым тунем лектын, кызыт ТИГПИ-н (В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ дене таҥастараш келшен толеш) языкознаний секторыштыжо пашам ышта. Тӱҥ пашаже грамматике дене кылдалтын, а пытартыш жапыште тува йылмым цифроватлыме корным ойырен налын.
– Тиде йодыш дене Марий Эл гыч Андрей Чемышевым полшаш йодна. Тудо лу ий ончычырак йылмызе-активист Али Кужугет дене кылым кучен, нуно интернет кумдыкышто руш-тува да тува-руш мутер-влакым чумыреныт, тува йылмылан гына келшыше буква-влак интернетыште лийышт манын, клавиатур раскладкым ыштеныт. Кызыт тува йылмысе правописанийым тергыше системым йӧнештарена, тыштыже лач Андрей полша. Тудым сентябрьыште шкенан деке ӱжынна ыле, пашаже пеш шыгыр гынат, тореш ыш лий, – мутланымашнам тӱҥале Чойган. Пайрем кечын интервьюм пуаш тудо уло кумылын кӧныш.
Оҥай, кум тӱжем утла меҥге наре тораште верланыше Кызылыште илыше тува рвезе марий лингвистнам, 2021 ийыште «Гордость нации» Всероссийский общественный премий дене палемдалтше Андрей Чемышевым кузе муын? Пеш тыглай: коктынат интернетыште компьютер йылмызе-влакын тӱшкаштышт «пӧрдыт», тӱрлӧ йодышым рашемдыме шот дене ваш-ваш возкалат, каҥашат, тыге йолташышкат савырнен шуктеныт. Пашаче кылын лектышыжат кугу, тыге Тыва Республикыште «2023 – 2032 ийлан тува йылмын цифровизацийже» программым пеҥгыдемденыт. Москваште, кӱшнӧ каласыме йылме форумын «Электрон письменность: йылме технологий да йылме-влаклан технологий» секцийыштыже Чойган Геннадиевич тиде программын презентацийже дене палымым ыштен.
– Интернетысе ютюбышто возалтше текст вигак шкежак, айдеме деч посна, тӱрлӧ йылмылашке кусаралтшаш. Мутлан, рушла але англичанла мультфильмым ончыктат лийже, ик кнопкым темдалмек, тудо тунамак тува але марий але вес моло национальный йылмышке куснышаш. Тидым мыланна кызыт ыштыман, уке гын вараш кодына. Вет йоча-влак изинек интернетыште шинчышыштла пеш вашке рушаҥыт, а шочмо йылмым тунемаш киберпростанствыште кызытеш йӧн пеш шагал, уке гаяк. Интернетыште чыла йылме иктӧр положенийыште лийшаш, – Андрей Валерьевич дене пырля ыштыме пашан шонымашыжым умылтарыш Чойган.
Мутланымаш гыч шижалтеш, 34 ияш самырык йылмызе шочмо йылмыжым арален кодышаш верч чот тургыжлана. Тудын ойлымыж почеш, 1989 ийысе калык перепись почеш 98 процент наре тува калык шочмо йылмыж дене кутырен, 2010 ийысе перепись почеш – изш шагалрак. Кызытсе йоча-влак 10 ий марте кугезышт-влакын йылмыштым умылат, но тыгодым огыт мутлане, рушла кутырат. Мемнан марий тӱня семынак. «Мый изиэм годым, мӧҥгешла, рушлаже удан кутыренам. Вет ме «Спокойной ночи, малыши» мультфильм деч молым нимом ончен огынал, сандене руш йылмым кызытсе икшыве-влак семын кечыгут да йӱдвоштат колыштын кертын огынал. Новосибирск кугыжаныш университетыште тунемме годым веле йылмем утларак «рудалтын», – шарнымашат рончалте.
Марий да тува йылме-влакым таҥастарышыла кок лингвист кок йылмыштат икмыняр икгай мутым муын. Чойган ачай, авай шомак-влакым мутлан кондыш – нуно татар, башкир йылмылаште огыт вашлиялт, а теве тюрк йылме тӱшкашкак пурышо тува йылмыште улыт. Тува йылмысе ойыртемалтше кум буква марий йылмысе семын огеш возалт гынат, йоҥгалтмыж дене ӧ, ӱ, ҥ йӱк-влаклан келшен толеш.
– Ала-кунам акрет годым марий-влак, можыч, мемнан мландына гоч эртеныт улмаш. Тыге гунну (але хунну) лексике шочын. Таче теве Тиште пайремыште марий-влакын вургемыштышт да моло вереат тамга-влакым ончем, а вет мемнанат тыгай тамга-влак лийыныт.
– Тиде кунамрак лийын, шонеда?
– Мемнан эра деч ончычсо 3-шо курым да мемнан эрын 4-5-ше курымла коклаште, тидым историк-влакат шымлен огытыл, но ты «пычкемыш» пагытыште мемнан мландыште ала-могай вес калык-влак лийыныт манын шонаш амалым пуа.
Ӱшанаш але ӱшанаш лийдыме тыгай фактым колмеке, вачым туртыкташ веле кодеш. Но историй – тыгай ӧрыктарыше наста, южгунам тугайым пургед луктеш – шоналтыде от керт: ала-мыняр акретле тукым кугезына-влак ала чынжымак Тыва мландымат тошкал каеныт?..
Национальный вургемым чийыме нерген мут лекмеке, Чойган тыгерак умылтарыш:
– Тува ӱдырамаш-влак утларакшым пайрем годым чиен лектыт, но степь калыкын нумалме шокшдымо ӱмбал вургемым тыглай кечынат чият. Мемнан институтышто чыланат калык вургем, теве ончалза, тыгай тувыр дене пашаш коштына, – Чойган шке ӱмбакыже ончыктыш. – Утларакше шем-йошкар тӱсаным чият такшым, но мый пелганде тӱсаным ургыктенам.
Мӱндыр уналан Йошкар-Ола да тудын сынже, марий ой да муро-влак, М.Шкетан лӱмеш Марий драмтеатр (Тиште пайрем лач тыште эртаралтын), поро кумылан марий калык моткоч келшеныт. Иктым чаманаш кодеш, тува рвезе уэш Марий Элыш кунам ынде толеш?..
Л.СЕМЕНОВА
Фотом А.Чемышевын архивше гыч налме
