Ял пайрем
Тукымвож умбакыже шуйна
Морко районысо Мызэҥер ял 250 ияш лӱмгечыжым палемдыш
Ял калык уна-влакым шаршудан изуремыште кинде-шинчал да муро пӧлек дене вашлие. Колумб лудмашке веле огыл, ял пайремыш толшо-влакымат. Адакше тиде кок пайремым Морко районлан 100 ий темме вашеш иктеш эртарымаш пеш лачеш тольо. Вет лачак ты ялыште шочын марий каван мурызо турийже Валентин Колумб.
Тиде пайрем кечын уремысе чара верыште лӱмын ыштыме сцене гыч Валентин Колумбын мутшылан Морко кундемыштак шочшо уста композитор Вениамин Захаровын возымо «Ни вучалын омыл…» мурыжо лудмаш годым ик гана веле огыл йоҥгалте. Но мучаште Морко рӱдӧ клуб системын вуйлатышыже Владимир Дмитриевын баян дене шоктымыж почеш Кумыжъял школын туныктышыжо Галина Декинан мурымыжо шукыштлан ушеш кодо. Вет нуно коктынат Мызэҥер ялын шочшыжо, тыгак тудлан негызым пыштыше кок тукым гыч лекше улыт.
– Яллан тынар ий теммым ме иканаште рашемден кертын огынал. Санденак вич-куд ий ончыч 180 ий теммым палемдышна. Но вара ялнан ушан-шотан шоҥгыеҥже Павел Никифорович Декин ик книгам конден ончыктыш. «Крестьянская война под предводительством Е.И.Пугачева в Марийском крае» маналтеш, Марий книга издательстве 1989 ийыште савыктен. Тусо документ ден материаллам историк Ананий Иванов чумырен да умылтарен возен. Мыйымат тиде книга шонаш таратыш. 1774 ийыште Емельян Пугачевын войскажын посна группыжо картыште ончыктымо почеш Кугу Шале деч Кожлаер велке каен. Тугеже тудо мемнан кундем гоч эртен. Тыгодым, мемнан шонымаште, южо сарзышт чодыра коклаште кодынат кертыныт. А вара Мызе эҥер корем воктене илемым негызленыт. Ик серыштыже Декин, весыштыже Козадык, воктенак Иван верланеныт. Тыгак вара тыште нунын тукымышт шарлен, – каласыш ял пайремын ик организаторжо Владимир Дмитриев.
Тылеч вара тудо ачаже Аркадий Дмитриевичын шарнен каласкалымыж почеш тукым вож кылым рашемден. Туге лектеш, нуно Козадык тукым гыч улыт. Тудын кум йочаже шочын: Осып, Онис, Метай. Да тиде тукым кыл кузе шарлен толмым Владимир Аркадьевич индешымше тукым марте радамлен. Шкенжым Козадык Онис Оляшка Пайдуш Метруш Аркадийын шымше тукым эргыжлан шотла.
– А 250 ийже кушеч лектын, шонеда? Ешым погымо кокла ийготым – 30 ийым – налме да тудым шымше тукым шот дене лач тынарлан шукемдыме. 210 ий лектеш. Но мыйже 62 ияш улам шкеже. Ончыч шотлымыш эше 30 ий утларакым ешарет гын, 250 ий нарыш погына. Тыге тыглай шотлымо почешат да Емельян Пугачевын войскажын тышеч эртыме 1774 ийым шотыш налаш гынат, лач тынар ий лектеш, – умылтарыш Владимир Аркадьевич да ешарыш: – Ачамын (кийыме верже пушкыдо лийже) уш-акылже виян лиймылан ӧрам. Тудо шке тукымжо гыч лекше-влакын лӱмыштымат, нунын кузе илымышт, могай пашам ыштымышт нерген легендыламат шарнен. Чыла тидым ушышто кучаш – манаш веле. Мый мемнан тукым гыч лекше моло еҥ дечат йодыштынам да чыла келшен толмым рашемденам. Декин ден Иванмыт тукымынат тыгаяк вожышт уло, мыняр-гынат рашемдыме, шонем. Вет лачак тиде кум тукым гыч тӱҥалын мемнан ялна.
Владимир Дмитриевын ойлымыж почеш, жапше годым Мызэҥер мӱгырен шоген. Ялыште 60 наре сурт лийын. Вара тушечын почиҥгаш лектыныт. Декин тукым гыч Колумбмытат Пумырыш каеныт. Валентин эргышт тыште кум ий марте веле илен гынат, тудым шочмо семынак ончен. А Мызэҥерыште кодшо Декинмыт тукым кылым тыштак шуеныт. Ялын историйжым рашемдаш тӱҥалтышым пыштыше Павел Никифорович икмыняр ий ончыч илыш дене чеверласыш гынат, кызыт тудын поро пашажым туныктышо ӱдыржӧ Галина Павловна ворандара. Сандене тудлан Мызэҥерын лӱмгечынже Колумб лудмашым эртарымаш кок пачаш пиалан ыле манашат лиеш.
Илен-толын Мызэҥер ял палынак иземын – 20 утларак сурт гына кодын. Сандене ял пайремын организаторжо Владимир Дмитриев тушко погынышо-влак ончылно эн ончычак ялеш кодшо да тудын илышыжым шуйышо-влаклан тауштен да, тиде тукымвож умбакыже шуйна манын, ӱшаным луктын каласен. Пайремымат верысе Осипсола тӱвыра пӧртын артистше да Кумыжъял школын туныктышыжо-влак муро аршашышт дене сӧрастареныт. Баян дене пайрем мучко ты ялынак шочшыжо Владимир Аркадьевич куандарен. Тыгай йӱлышӧ чонан калык тыште ила гын, тугеже Мызэҥер ялат эше илаш тӱҥалеш.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: унам вашлиймаш; унам сийлымаш; пайремыш изижге-кугужге погыненыт; сценыште – верысе артист-влак; пайремын организаторжо В.Дмитриев.
Авторын фотожо
