Элыштына 3-9 февраль Онкологий чер деч аралалтме арня семын эрта. Тудо 4 февральыште палемдалтше Рак ваштареш кучедалме тӱнямбал кечылан пӧлеклалтын.
– Профилактикылан тӱткышым ойыраш гын, жап ден оксам аныклен, шуко осал черым чарен шогалташ, эсогыл илышым арален кодаш лиеш, – палдара Марий Эл Тазалык аралтыш министерствын штат деч ӧрдыжысӧ тӱҥ онкологшо Анжелика ЖЕЛАЕВА. – Онкочерын эн шагалже кумшо ужашыж деч аралалт кодаш лиеш. Лудшо еҥын, очыни, йодышыжо лектеш: профилактике манмышкыже мо пура?
Эн ончычак – витаминан кочкыш ден зарядке. Врач-шамычын аклымышт почеш, онкопатологийын 30-40 процент ужашыже эн ончычак кочкыш дене кылдалтын. Пакчасаска, емыж-саска, пурсан да тичмаш пырчан продукт пагар-шолора корно ден шӱлымӧ системын органлаштым рак дене черланыме деч аралаш полшат. Рак вияҥ кертме лӱдыкшым эн сайын иземден кертше продуктлан емыж-саска ден крахмалдыме пакчасаска шотлалтыт. Нунын поснак умшагӧргӧ, кугылогар, пагар да шоло рак дене черланен сеҥыме деч эн сайын аралымыштым научнын пеҥгыдемдыме.
Кокымшо – лайык омо. Айдеме мыняр сайын мала, тунар таза, чолга да чулым. Пеҥгыде омо организмын рак ваштареш кучедалме йӧнжым саемдаш полша. А мален темдымылан кӧра эсогыл физический нагрузкын пайдалыкше йомеш.
Профилактикын кумшо йыжыҥжылан тазалыкым медицине организацийлаште жапын-жапын тергаш кӱлмым шотлыман. Шӧрту, кӱжгышоло да авагудо рак дене черланаш огыл манын:
- маммографийым 40 ий деч вара кажне ийын эртыман;
- колоноскопийым 50 ий деч вара кажне 5-10 ий гыч ыштыктыман;
- мазокым цитологический шымлымашке – авагудо шейкын тазалыкшым тергымашке – 21 ий деч вара кажне 2-3 ий гыч пуыман.
Аяран шикш – тазалыкын ик эн кугу тушманже. Науко шымлымаш-влак тамак ден осалын пуалше чер коклаште пеҥгыде кыл улмым шукертак пеҥгыдемденыт. Рашемденрак палемдаш гын, шодо, умшагӧргӧ, кугылогар, шондыгалта, верге, пагарйымал ту, пагар, авагудо шейке рак да миелоидный манме лейкемий дене черланыме ик тӱҥ амаллан тамак шотлалтеш.
Тамакым шупшмо уда койыш деч пластырь, пурмо резинке, пастилке, ингалятор, нерыш шыжыктыме спрей полшымо дене кораҥаш лиеш. Шупшаш кумыл лекме годым «резинкым» пураш, пӱйым эрыкташ, кочмо деч вара умшагӧргым лӱмын ямдылен лукмо средстве дене шӱалташ темлалтеш.
А коваште рак деч кузе аралалташ? Базальноклеточный манме да вияш клеткан ракым эмлаш лиеш, да тудо капкылын моло ужашышкыже огеш кусно. А теве меланомо – коваштын поснак лӱдыкшӧ ракше – дене черланыше-влак шуэн огыл колат.
«Кечыште пайдалын кӱмӧ» умылымаш уке. Шемалгыше тӱс коваштын ультрафиолетын осалланымыжлан меланинын пигментшым ыштен лукмо дене вашештымыж нерген ойла. Кечыште кӱмӧ деч аралалтме йӧн-влак улыт:
- уремыш лекме деч 20-30 минут ончыч коваштыш ультрафиолет деч аралыше, вӱдым (пӱжвӱдым) чытен кертше средствым йыгыман;
- шемалгырак да кӱжгырак вургемым чийыман. Тудо ошалге да вичкыж вургем деч сайынрак арала;
- шӱргӧ ден шӱйым кече деч ӱмылтышӧ вуйчиемым чийыман але пидман;
- ультрафиолет деч аралыше шинчалыкым чийыман;
- кечыште поснак 10-16 шагат коклаште лийме деч шекланыман. Ошма, вӱд да лум ультрафиолетым эшеат вияҥдат;
- солярийыш кошташ огеш темлалт. Солярий ден кечан лампе лӱдыкшыдымыжак огытыл: ульрафиолет коваштыш утларак шыҥа да раклан вияҥаш амалым ышта;
- коваштым эскерыман. Шочмо пале, арава але шукерте огыл лекше у тамга кокыте шонымашым луктыт, тургыжланаш амалым ыштат гын, нуным лучо дерматологлан тергыкташ.
Физически чолга еҥ-влак осалын пуалше чер дене шуэнрак черланат. Шинчыман пашам ыштыше, тылеч посна яра жапым диваныште киен эртарыше-шамычым шуэн огыл колоректальный, шӧрту да эндометрий рак авалта. Тыгак кояҥмылан кӧра рак пагарйымал тушто, вергыште, шекшкалташте вияҥын кертеш.
Шӧрту рак дене черланаш огыл манын, ийготым погымылан кӧра тылзашын толмым чарнымыж деч вара шкем уто нелытым погымо деч эскерыман. Пакчасаска ден емыж-саскам шукырак кочкаш тыршыман, а шере напиткым, эрыктыме углеводым да коян продуктым рацион гыч кораҥдыман. Организмлан ийготлан келшыше физический нагрузкым арняште вич гана 30 минут дене пуыман. Аракам йӱмӧ, тамакым шупшмо уда койыш деч кораҥман. Азан ӱдырамашлан чызым идалык деч шагал огыл жап пукшаш темлалтеш, тиде шӧрту рак дене черланен кертме лӱдыкшым иземда.
Шодо рак дене черланен кертмым скрининг, рентгенографий але компьютер томографий полшымо дене рашемдат. Врач-шамычын иктешлымышт почеш, тиде черын тӱҥ аудиторийжылан тамакым шупшшо-влак шотлалтыт, сандене нунылан жапыштыже тергалташ темлалтеш.
Марий Эл Тазалык аралтыш министерствын фотожо
