Ты тыланымашем – сылне эр ӱжаран Марий Турек кундем Арп-Мурза ялын шочшыжо, коло ий наре Мурманскысе Йӱдвел флотын виктемжын экономист-финансистшылан, а ынде кумло ий наре Йошкар-Оласе торгово-технологический колледжыште экономике дене преподавательлан тыршыше Надежда Казанцевалан. Тений сентябрьыште вачӱмбакыже 70 ий возеш. Туге гынат тидыже тудлан эреак илыш дене тӧр ошкылаш, шинчымашым да моштымашым вияҥдаш нимынярат мешанчык огыл. Марий шӱлышан тиде ӱдырамаш – мыланна чынжымак кугу пример. Шкат шоналтыза: туныктымаште у технологийым моштен кучылтеш, туныктышо тукымжылан пӧлеклалтше книгам савыктен, англичан да финн йылме дене мутлана (китайла тунемеш, итальянла тунемнеже), 60 ияш лӱмгечыжлан Европо йыр тылзаш, а тылеч ончыч Рӱдӧ Европо мучко круизлаште лийын, 2012 ийыште – Венгрийыште эртыше финн-угор конгрессын да тений «Россий» форумын делегатше, «Саскавий» ушемнам чумырышо-влак кокла гыч иктыже лач тудо, марий вургеман курчакым ышта (тӱрла, урга), а эше – кызытат коньки дене мунчалта да тыманмеш тыланда «фонарикым». «ёлочкым» ончыкта!
– Мыйже вет самырык-влак коклаште пашам ыштем, – шыргыжеш Надежда Алексеевна. Мутат уке, пашаже тыште гына огыл. Айдемым илыш мыняр терга, тудо тунар виян лиеш манын, арам огыл ойлат. Тыгай тергымашыже Надежда Алексеевнан мыняре лийын – шотлен пытарашыжат ок лий. Туге гынат нигӧлан да нимолан нимогай ӧпкеже уке, мӧҥгешла – уло чонжо дене илышым йӧрата, йӧрата шочмо кундем ден калыкшым, йӧрата шочмо марий йылмыжым. Эртышыш пӧртылаш гын, «Саскавий» ушемын ӱдырамашыже-влак кокла гыч лач Надежда Алексеевна мероприятийлаш эн ончычак коваж деч кодшо марий вургемым чияш тӱҥалын, тудын почеш – моло. Лач тудлан кӧра таче Йошкар-Оласе торгово-технологический колледжыште марий шӱлыш озалана.
– Йоча-влакым веле огыл, чыла марий преподаватель-влакым марла кутырыктем, – ойла уста педагог. – Сеҥымаш уло. Кызыт ынде нуно марла кутыраш тӱҥалыныт, йоча-влак марла саламлалтыт. Толын пурем – «Поро эр», а вара – «Здравствуйте» шокта. Мемнан колледжыште марий ялла гыч ятырын тунемыт, чыла чот гыч кудло процентше уло. Но тышеч коло процентше гына марла кутыра. Мый икымше кечылаштак «Кӧ тыште марий? Киддам нӧлталза» йодам. Нӧлталыт. Вара адак йодам: «А кӧ марла кутыра?» Кок-кум еҥ кидым нӧлталеш. «А молыжо? – манам. – Огыда мутлане мо?» «Умылена гына, ача-ава туныктен огыл», – вашештат. Тыгай деч вара марла кутырышо йоча-влакын кумылышт вигак вашталтеш, шкем ӱшанлырак кучаш тӱҥалыт: палат, преподаватель – марий вате, тудын дене шочмо йылме дене мутланаш лиеш, Йоча-влаклан – чылаштлан – марий калык, финн-угор конгрессыште лиймем каласкалем. Колыштыт.
Чыла тидым колыштын, мыламже «Могай пиалан улыт, Тендан марий студентда-влак!» манаш гына кодо. Чын огыл мо? Вет шке жапыштыже, шарнем, ме рӱдолаштына марлажат мутланаш аптыраненна, рушлажат – йоҥылышым ыштыме деч лӱдынна… Сандене Надежда Алексеевна кугорныш икымше ошкылым ыштыше марий ӱдыр-рвезе-влаклан сай эҥертыш.
А шкеже тудо марий йылмыжым школышто тунемынжат огыл. Шочмо ялыштыжат кум ияш марте гына илен: аваже, ачаж деч ойырлен, тудым Ростов кундемыш наҥгаен. Вич ий гыч Йошкар-Олаш пӧртылыныт да икымше классыш тудо 18-ше №-ан школыш каен, а тушто марий йылмым туныктен огытыл.
– Но кеч-куштат авам дене эре марла мутланенна. – шарналта Надежа Алексеевна. – Кажне кеҥеж канышлан ачам да коча-ковам деке ялыш коштынам. Но марий йылмылан эн чот мыйым авам могырым Ида акам – кумдан палыме мурызына Ида Крылова – шӱмаҥден. Тудо эре ойла ыле: «Марий йылмым тунем, тудым ит мондо, марла кутыро».
Тыште каласен кодыман: Надежда Алексеевна Марий кундемыштына туныктышо-влакын ик эн кугу Крыловмыт династийышт гыч. Тиде тукымын туныктымо стажше – 700 ий. Шукынжо тале педагог, школ вуйлатыше лийыныт. Но Надежда Алексеевна туныктышо лиям манын шонен огыл, Лениградысе вузыш тунемаш пураш кумылжо ыле. Молан лач тушко? Эше школышто тунемме годым тиде олан моторлыкшо нерген тушко миен толшо йолташӱдыржӧ каласкален.
– Мыйынат ужмо шуын. Авам дене тушко кайышна. Ленинградет мылам дотово келшен! – умбакыже каласкала Надежда Алексеевна. – Лу классым сайын тунем пытарымеке (ондакше удан тунемынам, варжым шкем кидыш нальым), авам мыйым Горький лӱмеш Политехнический институтыш тунемаш колтынеже. Мутат уке, инженер направлений дене. Шкеже тудо Биляморышто педагогике курсым тунем лектын, Параньга район Кугу Пумарий школышто математикым туныктен. Шернур педучилищышкат пурен, но тунем пытарен огыл – кудалтен. Варажым Ростовышто шахтыште мотористке лийын, а тышке пӧртылмеке, башенный мостовой подъёмный кранын машинсткыжлан тунем лектын, стройкышто кран дене пашам ыштен, тыгодымак электрик специальностьым налын! Вот могай мыйын авам ыле! Койышыж денак – инженер-механик. Тудо шуко книгам лудын, мемнан пырдыж мучо географий карте-шамыч кеченыт… Ойжым колыштым, но политехыште икымше экзаменымак лӱмынак удан кучышым. Лениградыш, Торгово-экономический университетыш, тунемаш пурынемыс. Икымше ийын шым керт, идалыкым сатум ужалышын тунемшыжлан ыштышым, но вес гана, ямдылалтмеке, экзаменым сайын кучышым. Конешне, Ленинградысе студент пагыт эн сылне да мондаш лийдыме!..
Тунем пытарымеке, туштак кодаш йӧн ыле, но ӱдырлан эре ала-куш каяш кӱлешыс. Норильскыш пашаш каяш шонен, аваже Мурманскыш, ачамын служитлыме кундемышкыже, темлен. Тыге ондак кочкыш комбинатыште, а вара Йудвел флотын виктемыштыже экономистлан пашам ыштен. Пеш чот келшен. Уло Кольский пелеотром кудалышт савырнен, теҥызыш лектын коштын… Ончыкылык пелашымат туштак вашлийын, но пырля илаш шуко пӱрен огыл улмаш – ӱмыржӧ лугыч лийын.
Икмыняр жап гыч изи эргыж дене пырля Надежда Алексеевна уэш шочмо кундемышкыже пӧртылын: аважын тазалыкше начарештын. А уремыште – 90-ше ийла. Паша, окса шотышто пеш начар. Но йӧршеш вучыдымын тудым Йошкар-Оласе строительный техникумыш экономикым туныктышлан нальыч, а вич ий гыч тудо 16-шо №-ан лицейыш куснен.
– Мыйже вет экономист чоҥышо омыл, экономист-торгаш улам, – шыргыжеш тудо. – Варажым лицейым латшымше училище дене ушеныт – колледж лийын. Тыге илыш Надежда Алексеевнам лач тудлан келшыше верышкак конден манын каласаш веле кодеш, вет тудо виян туныктышо, математик-влакын тукымышт гыч. Туныктымо пашаште тыршымылан ынде кумло наре ий, а чумыр паша корно – пел курымат. Канаш огыл мо?
– Мый йоча-влакым йӧратем. Нунылан опытем, шинчымашем пуынем. Кеч изишак лектыш лиеш гынат, куанем да эшеат пашам ышташ кумылаҥам, – каласыш тудо.
«Пиалан улыда?» йодышемлан Надежда Алексеевна вашештыш:
– Ик шотшо дене пиалан – тӱняште шуко ужынам, пален налынам. Илыш мылам тидлан йӧным ыштен. Вес велым – пешыжак огыл, молан манаш гын еш илышем шонымем семын лийын огыл. Эҥертыш деч посна. Содыки ӱдырамашлан пӧръеҥын пеҥгыде туп-вачыже, тудын тӱткышыжӧ кӱлыт. Кунам кугу еш, шуко уныка да чылан, толын, ӱстел йыр пурен шинчыт – могай тиде пиал, илыш вий! Но… кажнын шке пӱрымашыже. Чыла марий ӱдырамашлан эн ончычак тазалыкым тыланем. Весе – илышым йӧраташ кӱлеш, ойгырыман огыл да шинчымашым пойдарен толман. Илыш кая. Ик гана илена.
Пагалыме Надежда Алексеевна! Ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт дене уло чон дене саламлена. Тендан вий-куатлан ӧраш гына кодеш. Таза, кужу ӱмыран лийза!
Г.Кожевникова
Фотом Йошкар-Оласе торгово-технологический колледжын сайтше, еш альбом гыч налме
ФОТО: Сервер, Кож-ва, КАЗАНЦЕВА ФОТО3 или КАЗАНЦЕВА или КАЗАНЦЕВА 4
