Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже, поэтессе
Светлана ГРИГОРЬЕВА-СОТОЛАН (АРХИПОВА) – 55 ий
– Светлана Дмитриевна, тачысе кечын тый «Россий писатель ушем» Общероссийский мер организацийын Марий Эл Республикысе региональный пӧлкажын вуйлатышыже улат. Айда тиде пашам тӱҥалме пагытетым шарналтена.
– 2010 ийыште Василий Васильевич Крыловын илыш гыч кайымыж деч вара председатель улам. Ынде 12 ият эртен. Тунам мый Писатель ушемын литконсультантше улам ыле. Правленийым погымек, тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Галина Степановна Ширяева мыйым темлыш. Нылытын лийынна, Виталий Шкалин шуко йӱкым погыш тунам. Мыйым жаплан шогалтышт. Лӱдын пытенам, арня мыйым кӧнаш йодыныт. «Вуйлатыше ом лий, ида витаре», – манам. Мый тунам ужынам, Василий Васильевич эре вурсалтеш ыле, кумылжо волышо коштеш… Ик кечын Юрий Иванович Галютин толын да ойла: «Света, мый таче омым ужынам, манеш. Кава гыч, ончем, порсын лӱҥгалтыш вола. Мланде марте гына толын шуктыш, тый шинчыч да кӱшкӧ кӱзен кайышыч, южышто лойгалт кодо. Света, тиде вет знак, юмо шижтара».
– Лӱмын ондален ойлен чай…
– «Кӧнаш кӱлеш, кӧнаш», – ойла Галютин. Виталий Альбертович Петухов эреак ойлен. Тӱшка погынымаште йӱклымек, вуйлатышылан кодым.
— Тынар ий ыштыме жапыште пашатым тӱрлын аклымашат лиеден, очыни…
– Тачысе кечылан ушемыштына, шукерте огыл пуртымо ныл еҥым шотлаш гын, 67-ын улына. Нуно тӱрлӧ-тӱрлӧ улыт: пашаште эре полшен шогышыжат, кумылым волтышыжат, кӧ иктаж-мом ойла гын, тудым кугемден каласышыжат. Тыгай годым шонем: нуно вет писатель улыт, мый нуным вет йӧратышаш улам. Кеч-могай улыт гынат, йӧратыде кузе пашам ыштет? Кунам тыге шонем, тыгай шижмаш, чаманымаш кумыл лектыт, тышке толмекышт, шочмо еҥем-шамыч толмыла чучеш.
– Тиде мудрость, ийгот…
– Можыч… Чынак, нуно лишылак улыт. Можыч, южгунам йоҥылыш ойлен колтат гынат, мый нунылан эреак полшышаш улам, шонем. Поснак Олык Ипай лӱмеш да Кугыжаныш премийлан темлыме годым комиссий ончылно сайын, ӱшандарен ойлышаш улам. Писатель, поэт-влак шкеныштын философийышт, илыш нерген шонымашышт дене кажныже вет личность улыт. Ме огына толаше, огына темле, шӱкалаш огына полшо гын, кӧ ышта? Россий писатель ушем радамыш пурташлан Москвашке мыняр шӱдӧ пачаш йыҥгырташ, серышым возаш перна!
– Таче биографиетым уэш-пачаш шераш огына тӱҥал. Илыш корнет нерген тугакшат шуко возымо, теве Нальчик олаште лектын шогышо «Горянка» газетыште шукерте огыл кугу материал савыкталтын. Вуймутшак ныжылгын йоҥга: «Марийские узоры в текстах Светланы Архиповой».
– Зарина Канукова – тале журналист, поэтессе да драматург, ынде мыйын йолташ ӱдырем манашат лиеш. Кабардино-Балкарийыште ила. Тудын дене 6-7 ий ончыч палыме лийынна. 2005 ийым Российыште Сылнымут идалык семын увертарымек, литератур толкын, книгам лукмо паша элна мучко саемын кайышт, Печать да массовый коммуникаций шотышто тунамсе федеральный агентстве деч полышым утларак шижаш тӱҥална, тунамак «Современная литература народов России» антологий-влак лектедышт. Мемнан республикыште Михаил Васютинын вуйлатыме редакционный комиссийым чумырымо, тушто сылнымут дене кылдалтше 10-12 еҥ улына. Эн первый книга поэзий, вара прозо, йоча литератур, драматургий дене лектыч, кызыт калык ойпого дене ямдылалтеш. Шукерте огыл публицистике дене антологий книгам конденна. Регионлаште книгам ямдылыше-влак Москваште да тӱрлӧ вес олалаште эртаралтше фестивальлаште чумыргаш тӱҥальыч. Мыят вес кундемла гыч шуко еҥ дене, Зарина денат, палыме лийынам.
– Тугеже тый таҥастарен ойлен кертат: национальный литератур коклаште мемнан сылнымутна кузерак коеш? Ме пеш ӱлнӧ улына але коклаште, мемнан сай але уда?
– Паледа, марий писательна-влак сай кӱкшытыштӧ улыт. Тидыже кусарыме паша гочат раш коеш. Республикнан 100 ияш юбилейжылан чот кугу паша ышталтын, ме шуко книгам луктынна. Моло регионлаште паша уда манын ом керт, но Марий Элыштына сылнымутчына-влак улыт, возен шогат, самырык-влакат ушнат, сандене марий литературнам ӱлыкӧ шынден ом ойло.
– Писатель ушемым вуйлаташ тӱҥалмекет, самиздат йӧн дене ятыр книга-влакым луктында. Южышт кӱктен шуктыдымо гаят чучыныт…
– Кызытат йодын толыт книгам лукташ. Ме текстым погаш, вёрсткым ышташ, редактироватлаш полшена. Кунамже оксам кычалына, федеральный программыш пураш тыршена. Самиздат годым идалыкеш ятырак книгам савыктыме, писатель ушем радамыште шогышылан веле огыл, шке кумылын возышынат кумылжым волтен огынал. Но икмыняр авторлан, «мастарлыкдам пӱсемдыза» манын, пачаш-пачаш пӧртылташ перна. Южыным тӧрлен пуэт, а тудо шке возымыжым, йоҥылышыжым, пӧртылта. Книгаште писатель ушем пашам шукташ полшен манын палемдена гын, тӧрлыде ок лий. Южыжо йылмымат огеш акле, марий йылме законым, мутын мом ончыктымыжым да монь огыт эскере.
– Руш йоча муро-влакым эн ондак тый марлашке келыштарышыч, кызытат йоҥгат – моторын шоктат! Мурызо Олег Славинлан, «Мари стар» группылан ятыр мурым возыметым шарнем. Кызыт ты пашат кузерак кая? Шке шонымо почеламутет-влакым мурылан келыштарет?
– 300 наре мурем уло. Ӱмаште Надежда Кульшетова дене гына 7 мурым ыштен улына. Йоча мурынам Алиса, кум ияш руш ӱдыр, пеш моторын мура, акцентшат уке гаяк. Эше Эля Поповалан, Эльвира Трифоновалан, Влад Николаевлан возенам. Калык мурызына Зоя Берниковалан «Марий Эл» муро-гимным ыштен пӧлекленна. Моло-влакат йодыныт. Ала мурат ала уке – эре мурым ыштыктат.
Семым пуат, вара мый, ох, шинчылтам: кажне мелодийлан муман мутым, мутлан, кок слоган мутым кычалат, а вет эше содержаний лийже, эше тушто поэзий лийже манын тыршет. Мурысо шомак-влак колыштшо-шамычын чонышкышт пурышт, моторын йоҥгышт – тыге вет шонет. Пачаш-пачаш пӱтыркалет, вара «лекте ала-мо» манат да семже почеш муралтен шинчет. Моло поэт-влакат тыгак, очыни, теве Лидия Иксанова кугыеҥлан шӱмыш логалше, сымыстарыше муро-влакым воза, тыгак йоча-шамычланат нунын ийготлан келышыше мут-влакым муэш.
– Серызын лӱмгечыжлан эн кугу пӧлек – тиде у книга. Колалтын, Марий савыктыш пӧрт тыланет пӧлекым ямдыла.
– «Когда расцветает рябина» рушла книга шушаш жапыште лектеш. Марий Элыште илыше 10 руш поэтым кусараш йодынам. Нуным кеҥеж гоч витаренам, манаш лиеш. Комжым сӱретче Мария Клюкина сӧрастарен. Книга пайремжым вес ганарак эртараш шонем.
– Тый тыгак «Кече-Солнышко» йоча журналын тӱҥ редакторжо улат.
– О, тиде пашам мый писатель ушемысе деч коч йӧратем. Писатель ушем вуйлатыше улам гын, тиде журналыште йоча-влакын возымыштым шукырак печатлаш тыршем, вет тышеч тӱҥалеш нунын ончыкылык сылнымутыш тошкалтышышт. Туныктышо-влаклан кугу таум ойлыман. Содыки «Ямде лий» газетым, «Кече-Солнышко» журналым шаркалымаште кугун полшен шогат. Нунат мелын улыт. Ваш-ваш полшен илыде ок лий.
– Кузе шонет, ӱдырамаш вуйлатыше лияш куштылго але йӧсӧ?
– Пашам палет гын, йӧсылык ок шижалт. Вуйлатыше улат гын, ала-кӧн шочмо кечышкат, пайремышкат кайыман, книга презентаций-влак эртаралтыт – туштат лийман. Командировкыжо… Расул Гамзатовын шочмыжлан 90 ий темме пайремыш да Россий писатель ушемын пленумыш, Дагестаныш, миенам, тушто ик арня лийым. Шонем, вуйлатыше улат гын, ӱдырамаш семын от ончалт, тыгай годым посна ӱдырамаш але пӧръеҥ уке, рушла каласен колташ пеш йӧнан: тудо – оно.
– Тыйын ешыштет кузерак?
– Марием дене иктаж умылдымаш лектеш – мый чыла мыскарашке савыралам. Тудо шкежат мыскарам умыла, мыйым воштылтара, тунам чыла неле йодышым мондем. Адакшым…Илет-илет ик еҥ дене, шоҥгемме велеш тиде айдеме тыйым чотрак умылаш тӱҥалеш. Самырык годым тӱрлыжат лиеда, илен-толын, аклымашым, пагалымашым шижат.
– Тый моткоч пиалан улат — ават ила.
– Ила, 81 ийыш каен. Эше книгам, газет да журнал-влакым да монь лудеш. Мария Илибаеван возымыжым чот йӧрата. Пачаш-пачаш лудеш. Чыла писатель-влакын произведенийыштым акла, шонымашыжым ойла, и мый тудлан чотрак ӱшанем.
– Ӱдыретат пеленетак…
– Редакцийыштына редакторлан пашам ышта, тудлан тӱрлӧ сомыл логалеш. Кызыт йоча-влаклан книгам возаш тӱҥалын, ик книгаже лектын. Тудо пеш оҥайын воза, герой-влакын мутланымыштак вестӱкӧ, мый тыге серен ом мошто.
– Пачерыштет юмылукет уло?
– Уло, икмыняр юмоҥа шога. Марлан толмем годсо, пӧлеклыме изи оҥа, медальон-шамыч, Алик пелашемын коваже Волжский район Нурмучаш Шайра гыч тошто-тошто юмоҥам конден, тудым эн кӱшкӧ шогалтенам. Мемнан тукым черкышкат, кӱсотышкат коштеш. Но эн кугу ӱшанже, мыйын шонымаште, айдемын кӧргыштыжӧ: ӱшанет уло гын, юмыжо полшенак шога. Ӱшан лийшаш шкендын, кузе ойлат, айдеме шкетын шочеш, шкетын кола. Тиде кечын илена, таче таза улына, еҥлан полшен, поро мутым каласен кертына – тыгай лийшаш тачысе шӱм-кыл рӱдына.
Л.СЕМЕНОВА мутланен
Фото С.Григорьеван еш архивше гыч
