Учёный-биолог да неле атлетике дене спортсмен. Тиде кок шонымашыже эше школышто тунеммыж годымак шочын. Эсогыл тунам тетрадьышкыже сӱретленат шынден, а туштыжо – шинчалыкан да таза капкылан самырык пӧръеҥ шинча. Икманаш, спортсмен-учёный. Мо шонеда? Кок шонымашыжат шукталтын. Да эше кузе! Спорт ден науко тиде айдемын илышыштыже эреак иктӧр ошкылыныт: докторлык диссертацийым аралыме деч вара кира дене Российын спорт мастержылан нормативым шуктен, шке жапыштыже Россий чемпионатыште II верым сеҥен налын! Тачысе унана – Киров кундем Кӱльмӱж ялын талантан эргыже, В.П.Мосолов лӱмеш Марий Эл кугыжаныш премийын лауреатше, ончыл учёный-биолог, ялозанлык науко доктор, МарГУ-н вольык озанлык продукцийым ыштен лукшо технологий кафедрыжын профессоржо, уста преподаватель,шӱдӧ наре науко пашан авторжо Евгений Чиргин (снимкыште). Лач тудын тыршымыж дене шке жапыштыже кундемнан кумыс фермыже ВДНХ-аште шӧрым лӱштымӧ дене I верым налын да шӧртньӧ медаль дене палемдалтын. Палашлан, тиде лӱштыш деч шуко – ик вӱльӧ деч 7 тонным – ни Россий, ни тӱня мучко кызыт мартеати тетла нигушто уке! Чыла тидым ойлаш гына куштылго… Учёный марте корно могайрак лийын – вашмутланымашым лудаш темлена.
– Евгений Дмитриевич, йоча годсо шонымаш молан лач тыгай лийын?
– Омат пале… Ешыштына ныл йоча кушкынна, кугуракше – мый. Йырым-йыр чодыра, корно уке, самолёт-шамыч гына чоҥештен толын кертыныт. «Кугу мланде» дене мемнан аэродром веле кылден. Йочасадыште воспитатель мемнан кушко луктын кертын? Чодыраш гына. Биологийым мый вигак йӧратен шынденам. Ом пале, можыч, уш-акылемын ойыртемже тыгай. А спорт шотышто… Ачамын шольыжо йочапӧртыштӧ илен, кажне кеҥежым мемнан деке толын. Шуаралтше капкылан, кудывечыште вӱд дене йӱштылалтын, зарядкым ыштен… Тудым ончен, тыгак йӱштылалташ, зарядкым ышташ тӱҥалынам. 8-ше классыште капкылым нӧлталмаш дене икымше верым лектынам, 25 гана нӧлталтынам. Кӱльмӱж ялысе школышто вич класс деч вара ме Кузнецово селаш илаш кусненна, 10-шо класс марте тусо школышто тунемынам. Тушто мемнам трактористлан туныктеныт да эше кузе! Экзаменыште «Семёновский» озанлыкын тӱҥ агрономжо, тӱҥ механикше шинченыт. А билетысе йодыш-влакат пеш серьёзный лийыныт. Мутлан, пурсам ӱдаш кӱлеш. Эн ончычак мланде кумдыкым мом ыштыман, вара… Тыгак плугым, сеялкым кузе регулироватлет да молымат радамлыман веле огыл, ончыктыман.
– Те кумылын тунемында?
– Преподаватель пеш сай ыле, толын гына ит ончо! Но мый биологлан тунемаш пурынем ыле.
– Молан спорт направлений дене огыл?
– Кудымшо классыште шинчалыкым чием ыле, шинча пӱсылык начаремын.
– Шуко лудмылан кӧра огыл?
– Лудаш ачам мыйын эше школыш кайымем деч ончычак туныктен. Мылам туге келшен – чыла лудынам. Ачам ден авам книгам шылташ тӱҥалыныт. Мыйже тудым муынам да, йӱдым окна деке миен, тылзе волгыдышто лудынам. Школысо книгагудо ситен огыл, районысыш кусненам, а тушто библиотекарь-влак «Мо кӱлеш – шкак кычал» маныныт. Кычалынам да лудынам, лудынам… Шукыжым биологий дене кылдалтшым йӧратенам, а эше айдемын ӱмыр кужытшо нерген тӱрлӧ материал поснак оҥайын чучын. Луымшо класс деч вара Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пураш шонен пыштенам. Но туштыжо тунам биологийым туныктышылан гына туныктеныт, а туныктышо лиймем шуын огыл. Мыйынлык огыл, шоненам. Тыгай кумылемак, наверне, «сеҥен»: тунемаш пурен кертын омыл. Мом ышташ? Тыге кеҥежым, шыжым трактристлан ыштенам, а ноябрьыште армийыш повестке толын. Службым Забайкальский крайысе Чита областьыште эртенам, тушеч младший сержант званиян пӧртылынам.
– Армий Тендам молан туныктен кертын?
– Самостоятельный лияш. Но… Изинек шокшо кочкышым кочкын ом керт, кочкамат эреак вашкыде. Ик сӱретым нигунамат ом мондо: йочасадыште мылам ик кӱмыжыш шӱрым, вара тушкак пареҥге немыр ден котлетым пыштат ыле. Мый вашкыде кочкам. Моло йоча-влак маленат колтеныт, а мый эше кочкам. Кӱмыж-совлам мушкынат пытарат, а мый эше кочкам, вара компотым йӱам… «Армий туныкта» маныныт. Уке улмаш, кызытат тыгак кочкам… (шыргыжеш)
– Мо ок келше, тудым огыда ыште да тидым Тыланда иктат ыштыктен ок керт. Кушеч ты койыш-шоктыш, шонеда?
– Чылажат тукым дене кылдалтын. Ачамым кундемыштына Кабанай Митька маныныт. «Тудын эргыже улам» ойлемат, «О-о, раш!» гына вашештат. Фамилийнат мемнан имне дене кылдалтын. «Чыгын имне», – маныт марий-влак. Тудым ала-мом виеш ыштыктен от керт, кеч-могай жапыште иктаж-мом вучыдымым ыштен кертеш. Тыгай койыш мыйын уло.
– Армий деч вара…
– … угыч тракторыш. Паша келшен огыл гынат, пашадар сай ыле. Но шижынам, мыйынлык огыл. Шоненам-шоненам да зоотехниклан тунемаш пураш кумыл лектын. Вет тиде профессий вольык дене кылдалтын. Конкурс кугу лийын гынат, экзаменым сайын кученам да тунемаш пуренам. Ача-авамын (иктыже – столяр, весыже – санитарке) пашадарышт изи лийын, а почешем эше кум икшыве кушкын, сандене нунылан кажне тылзын 120 теҥгем колтенам. Иленам тӱшкагудышто. Ончыч пел ийым дворниклан ыштенам, вара вахтёрлан пуренам, тидын деч посна эн кугу стипендийым налынам. А эше вагоным ястараш коштынна. Икымше курсышто фермыште практике деч вара ик тылзым доярлан ыштенам. Заведующий кумылан-влакым йодын – мый шкетын келшенам. Икымше кечылаштыже ушкал-шамыч мылам, палыдымылан, шӧрымат шагалрак пуэныт, сандене лӱштыш шотышто почеш кодынам. А вара практикыште наукым кучылташ тӱҥалынам. Мо шонеда? Моло дояркым поктен шуынам да лӱштыш шотышто эн ончылно лийынам. Тылзе жапыште лӱшташ веле огыл, эше презылан ош тӱняш лекташыже полшаш тунем шуынам.
– Чыла тидыже Тыланда молан кӱлеш ыле?
– Чылажымат палымем шуын. Тетла вес вере кушто чыла тидлан тунемат? Варажым мӧҥгыштат ветеринарын сомылжым шуктенам да чыла сайын эртен. Кидем мыйын куштылго.
– Шижалтеш, Те спортышто веле огыл, илышыштат сеҥалтше лияш огыда йӧрате…
– Сеҥалташ моткочак ом йӧрате. Кира дене ик гана веле огыл республикын да Йошкар-Олан чемпионжо лийынам. Иктаж-кӧлан сеҥалтамак гын, лишыл таҥасымаштак тудым сеҥенам. Тунемме годымат экзамен шотышто тыгай лийынам. Икымше экзаменым «кумытанлан» кученам. Тӱшкагудыш толынам, «Ну, мо тиде тыгай?..» манын шоненам, пел шагат жапыште системым шонен луктынам да варажым тудым кучылтынам. Тушко чыла пуртенам, эсогыл преподавательым психологий могырым палымашымат.
– Чоя улыда.
– Уке, ончылгоч шонен моштышо. Тиде – таҥасымаш, а тушто могай йӧнет уло – чыла кучылт моштыман.
– 2002 ий гыч университетыште преподавательлан пашам ыштеда. Тендан гай студент-шамыч вашлиялтыт мо?
– Икте гына ыле. Тудын системыже лийын, но шинчымашыже – уке.
– Тендан деч студент-шамыч шекланат дыр?
– Чыным ойлем, ом пале… Но тыгай студент шуэн вашлиялтеш. Мыйым научный вуйлатышем Виктор Соломонович Яворский кокымшо курсыштак «руалтен» Пел ий тудо мыйым имне дене шымлыме пашам ышташ йодын, а мыйже ушкал дене кылдалтшылан кумылан лийынам. Кертын, но лу ий гыч гына…
– А Те шкеже шымлыме пашалан кумылан лийында?
– Уке, пашам ыштынем ыле. Сайын тунемынам, но могай предмет келшен огыл – тушко пешыже коштынжат омыл. Тидлан кӧрак дипломышто кок кумытан лийын, йошкар дипломым тыгайлан пуэн огытыл. Научный вуйлатышем аспирантурыш пуртынеже ыле, кумытан-шамычым сайрак отметкыш савыраш уэш экзаменым кучаш кутырен келшен, но мый тореш лийынам. Молан кӱлеш? Тунамлан кокымшо курс гычак специальностем дене кумыс фермыште ыштенам да диплом пашамлан кум ий материалым погенам. А тудыжо вӱльын шӧр лектышыжым саемдыме дене кылдалтше лийын.
– Молан лач тиде теме?
– Научный вуйлатыше полшымо дене студент тиде але тудо озанлыкыште паша лектышым саемдыме дене кылдалтше диплом проектым возышаш, а вара тудым илышыш шыҥдарышаш. Мыят тыгак. Йӧршынат ом моктане, но кумыс фермыш пашам ышташ мийымем деч ончыч тушто ик вӱльӧ деч 1500 литр шӧрым гына лӱштеныт гын, варажым – 4000 литр марте шумо, а эше икмыняр жап гыч – 7000 литрым: всесоюзный рекорд тунам 5500 литр ыле. Тыге ВДНХ-ште икымше верым да шӧртньо медальым налынна. Кызыт ынде 8500 литр марте шумо.
– Кызытсе научный пашада, проектда могай йодыш дене кылдалтын?
– Чыла тудак – имне. Проект шотышто ойлаш гын… Шым ий наре ончыч Белоруссийыште научный консультант семын пашам ыштенам. Тушто ик еҥ кумыс фермым почнеже ыле да специалистым Европышто, Россий мучко кычалыныт, муын кертын огыл. Муыныт мыйым. Фермым почынна, тудо пашам ышташ тӱҥалын. Мыйын ик шонымаш толын пурем. Вӱльын водаржым шымлем. А тидым ышташ пеш неле – чумалеш гын, шкат паледа. Водарым сниматлаш, висаш куштылго огыл. А 3D модель полшымо дене паша куштылемеш. Тудым налаш грантлан кум гана йодмашым пуэнна, кумшылан пуэныт. Тыге идалык ончыч сканерым да кӱлешан моло оборудованийым налынна да ынде 3D модельым вольыкым шымлымаште кучылтына. Эше ик шонымаш шотышто ойлыман. Кумыс фермыште шӧрым пуышо вольык селекций дене 1982 ий гычак пашам ыштена. Нылле кок ийыште кугу лектышыш шуынна. Тудо кугу лӱштышан, тугеже генетике качествыже шочшыжлан кусна, тыге тиде рушлаже – «внутрипородный молочный тип». Верысе вӱльӧ коклаште тыгай уло, а заводысо уке. Ме ты шотышто умбакыже пашам ыштена да лишыл ик-кок ийыште мучашлышаш улына. Тыглай гына огыл, а искусственный интеллект полшымо дене программым ямдылаш палемденна.
– Чыла тиде – тендан шонымаш?
– Шонымаш мыйын. А илышыш вич еҥан команде пуртена.
– Шымледа, туныктеда? Келша?
– Иктым умыленам: ферме гыч ончычрак кораҥаш кӱлеш ыле. Тушто ыштыме годым матриалым шуко погаш лиеш, но нуным обрабатыватлаш жап ок сите. Таче марте чылажымак ыштен омыл. Ончыч каем гын, докторлык диссертацийымат ончычрак аралем ыле, а тидыжым мый 60 ийыш шушаш лишан гына ыштенам. Ийгот… Вольык озанлык дене кылдалтше йодыш деч посна вес йодышымат шымлаш ом мондо. Тиде – айдеме ӱмыр. Молан тудо южыжын кужу? Кугу шонымашыже, цельже уло да.
Моткочак оҥай, шуко шинчымашан, шонен моштышо да тыйым мут деч посна умылышо айдеме. Тыгай дене вашлиймашым мый кугу пиаллан шотлем. А эрлашым Евгений Дмитриевич мыйым кумыс да роботизироватлыме фермылашкат шкак намиен коштыктыш, но тидын нерген – вес гана…
Г.Кожевникова
Авторын фотожо.
