Геннадий Сабанцев
Марий Эл искусствын сулло деятельже, Марий Эл Республикын чапмурыжын (гимнжын) авторжо композитор Юрий Савватеевич Евдокимов-Тойварслан тений 75 ий темын
Тудын дене ик мурым возымына ок мондалт. Икана мыйым паша верышкем кычал тольо, семым муралтен ончыктыш. «Мут кӱлеш», – ойла. Келшышым. Варажым ик гана йодын толеш, вес гана. Мут шочын огыл. Пытартышлан сырыме гаят иралте: «Эрлалан лийже! Уке гын кутырашат ом тӱҥал!..» Тыге мылам шке кӧргӧ виемым чумыраш логале, мӧҥгыштӧ эрдене эррак кынельым да ӱстел коклаш шинчым. Ик шагат гыч муро текст шочо, Юрий Савватеевичланат, лудын лекмекше, келшыш. Тыге «Кӧ шонен, рвезе жап эрта манын…» мурына шочо…
Савачий Юрийын (ончыкылык композиторым ялыште тыге лӱмденыт) кӧргыштыжӧ изиж годсекак сем иланен. Пермь кундемысе Суксун район Эҥер Тӱҥ лӱман марий солаште ончычсо туныктышо да колхоз председатель ден сельпо бухгалтерын ешыштышт кок эрге ден кок ӱдыр шочын, Юрий кумшо икшыве лийын. Тудо марий мурым моткоч ӥӧратен кушкын. Кушеч тиде кумылжо лектын гын? Пӱртӱсак пуэн, моло огыл. Изинекак гармоньым шокташ тунемын. Варарак ачаже Кунгур ярмиҥга гыч баяным налын конден, тыге Юрий баян денат чак таҥлалтеш.
«Мый изинек паленам: садак музыкант лиям, да эше тыглай огыл, а семым возышо – композитор. Но тидланже шуко пӱжвӱдым йоктараш кӱлмӧ нерген шоналтынат огыл, школ деч вара кушко тунемаш каяшат раш пален омыл», – ойла ыле Юрий Савватеевич.
Тыгай корным муаш Юрийлан Валентин чӱчӱжӧ, аважын шольыжо, полшен. Шке жапыштыже тудо Йошкар-Оласе музыкальный училищыште тунемын. Чӱчӱжын ойжо дене Юрият Йошкар-Олаште тиде училищым кычал толеш. Ондак дирижёрско-хоровой отделенийын ямдылалтме курсыштыжо шинчымашым пога, но вашке умыла: тиде гына шагал. Тудо утларак да утларак шке гыч семым сераш кумылаҥеш, муро, инструментал сем-влак шочыт. Но тидлан профессионал шинчымашым пойдарыман. Тыге тудо теорий отделенийыш кусна, тунамак композиций классыш коштеш. Тиде классыштыже лӱмлӧ композитор Анатолий Луппов уроклам эртарен. Варажым Анатолий Борисович Юрийлан композитор семын шуаралташ чот полшен. Музыкальный училище деч вара Юрий Евдокимов вигак Озаҥысе кугыжаныш консерваторийыш пура, тыште адакат профессор Лупповын классыштыже тунемаш тӱҥалеш. Консерваторий деч вара Йошкар-Оласе музыкально-художественный интернат-школышто туныктен, Марий хоровой капеллыште фольклорист лийын. Тидын годымак эре музыкым возен.
– Мый марий калык сем дек моткоч кумылан улам, – ойла ыле композитор. – Музыкальный произведенийымат калык муро негызеш возаш йӧратем. Но утларакше мыйым муро огыл, а кугу семпого сымыстара.
Ты шотышто музыковед-влак Евдокимов композитор Кузьма Смирновын традицийжым умбакыже шуя манын палемденыт. Юрий Савватеевичын кугу жанран семпогыж гыч флейте ден оркестрлан концертым, симфониеттым, фортепианолан, кылан семӱзгар-влаклан пьесым, пу духовой семӱзгар-влаклан квартетым, кок симфонийым, «Курымашлык тул воктене» симфонический поэмым, шым ужашан хорлык концертым, «Илыше вӱд» балетым (Сергей Чавайнын драмыже негызеш), «Стапан Микале» оперым (Миклай Рыбаковын «Морко сем» драмыже негызеш Сарра Кириллован либреттож дене) палемдаш лиеш.
Юрий Евдокимов-Тойварсын эше ик серыпле усталык лектышыже семын Марий Эл Республикын гимнжым (чапмурыжым) шотлыман.
– Тудлан семым мый лӱмын возен омыл, – рашемден варажым композитор. – Ондак серыме «Марий Эл» лӱман хорлык произведением ыле. Тудым тӧрлатышым, саемдышым, гимнлан йӧрышым ыштышым. Семым весемдымек, мутшат весе кӱлеш лие. Поэт Давлет Исламов деч возаш йодым. Туддене ме тылеч ончычшо усталык кылым кучен улына, икмыняр мурым возенна. Давлет Шаймуратович гимнлык текстым серыш. Но тудо черле ыле, мучаш марте тӧрлатен ыш шукто, илыш гыч каен колтыш. Сандене мутым поэт йолташыже Александр Селин саемден мучашлыш. Рушлашке Владимир Панов кусарыш.
Но гимн теме дене кылдалтше «медальын» эше вес велжымат, тӱшка еҥлан палыдымым, ончыктен кодыде ок лий. Тидлан верч композитор Юрий Евдокимовлан умылыдымашымат чыташ пернен, мут лекме годым эре ӧпкелен, кумыл волен ойла ыле. Гимнын сем авторжым ик «музыкант» плагиатор семын титаклаш тӧчен, шылтыкым тарватен, пуйто Юрий Савватеевич Михаил Степановын семжым кучылтын, «кӱшкат» аляк вуйшиймашым серен, пеленже «ӱшандарымашымат» тушкалтен: Михаил Степановын ик семжым налын да шке семынже тудым Юрий Савватевичын гимнлык семжылан келыштараш тӧчен. «Музыкантын» тиде йыгыжге койышыжо вара тӱжвак лектын, но тудлан верч Юрий Савватеевичын чонешыже кочо румбык эрелан возын. Ару лӱмжым аралаш Озаҥ консерваторийыш профессор Луппов дек коштын, тудыжо гимнын семже шотышто шкенжын авторитетан шомакшым каласен, композиторын чылт шкешотан семжым палемден.
Гимным пеҥгыдемдымекат (1992 ий, 9 июнь), йоҥгалташ тӱҥалмекшат семын авторжын чонжылан луш лийын огыл: сӧрымӧ семын оксамат жапыштыже тӱлен огытыл. 1992 ий декабрь мучаште ик интервьюштыжо тудо ойлен:
– Гимнлан премий оксам эшеат налын омыл. Эн ондакше 40 тӱжемым сӧреныт ыле (тудо пагытысе курс дене. – Г.С.), ынде 24 тӱжемым пуынешт, но тиде окса изи телевизорым налашат ок сите. Усталык паша ок аклалт. Пытартыш кок ий жапыште нимом возен омыл, кумыл йӧршеш уке. Шукертак йоча оперым возенам, но кӧлан тудо кӱлеш, кӧ шындаш налеш? «Стапан Микале» оперемат яра веле кия, сценыш лукташ йӧн уке.
Тыге Юрий Савватеевич ик жапыште кугу депрессийыш логалеш. Тудо усталык пашам кудалташ да мӧҥгӧ велыш лектын кудалаш шкаланже пунчалеш. Тыгак ышта, шочмо ялыштыже илаш, мӱкшым ончаш тӱҥалеш.
Кузерак шке вершӧрыштыжӧ композиторын илышыже воранен? Тидын нерген икана Юрий Савватевич дене ик ял гыч улшо, Йошкар-Олашке марий погынымашлашке толын коштшо Галина Панькова деч йодым. Тудо рашемдыш:
– Да, мӱкшым ончен. Пытартыш жапыште Кызганде ял клубыш коштеш ыле, тусо «Эр ӱжара» коллективлан икмыняр мурымат возен. Поро кумылан лийын, мыскарам ыштылын, но южгунам пеш тура йылман, чыным шинчашке луктын ойлышо ыле. Тиде койышыж дене иктаж еҥжылан келшенат огыл дыр…
Илышыште тыгак: тура йылманым шукыж годым огыт умыло шол.
Уста марий композитор Юрий Евдокимов-Тойварсын (кушеч тиде псевдонимже – ме кызыт рашемден огына керт) шкаланже пӱралтше ӱмыргорныжо, шкенжын йоҥгалтарыме илыш мурыжо лийын, да кеч-могай айдеме семынак тушко куанжат, шӱлыкшат шыҥен. Марий музык тӱняште гын тудын лӱмжӧ эртак волгалташ тӱҥалеш.
Композитор 2023 ий 15 октябрьыште илыш гыч каен.
Галина Панькован ойлымыж гычак каласен кодена: ялыште кызыт пелашыже ила, школышто баян дене шокташ туныкта, мӱкш ончымо пашамат шуя. Йошкар-Ола гыч Янар эргышт чӱчкыдынак полшаш толеда.
Снимкыште:Композитор Юрий Евдокимов-Тойварс: сем шочеш…
Фотом Марий Эл композитор ушемын архивше гыч налме.
