Марий калыкын юмыйӱлажым, кечышотшым тӱрлӧ велым шымлат.
Пӱртӱс ылыжме пагыт
Теве кугурак-влакын каласен кодымыштлан эҥертен, марий калыкын 32 идалыклан келыштарыме акрет кечышотшым 20 ий утла ончыч Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Иванович Таныгин «Марий Эл» газетышкына савыкташ конден ыле. Мыланна йӧршеш палыдымым. Тудым кайык да янлык-влакын ойыртемыштым шотыш налын радамлыме. Кажне идалыкше могай «койышан» лийшашым рашемдыме. Тудым вара «Ото» журналеш савыктыме, «Ош Сандалык ончылно» книгашкат пуртымо.
Тылеч вара Марий юмыйӱла календарьыште 20-шо март кече ден йӱдын иктӧр улмо пагыт семын ончыкталтеш. А 22 мартыште марий У ий пура манын палемдат. Тиде пагыт гыч вара кече кужемаш, йӱд кӱчыкемаш тӱҥалеш. Кече дене пырля мландышар утыр ылыжеш, лавыра деч эрна, вий-куатым налеш, нӧргӧ шудо шытен лектеш. Икманаш, Сандалыкын уэмдалтме жапше.
Башкортостан Республик Мишкан кундем гыч журналист, краевед Вячеслав Камилянов (мушан Эсен Элай) гын ты жапым тыге умылтара: 21 мартыште Юмын волымо кече — Ожсо Кугече — акрет жапысе марий у ий. Маска кынелме кече. Шошо пайрем. Тылзе ден кечым ончымаште у идалык тӱҥалтыш манын палемда.
Тыге гынже, очыни, кугезына-влак тиде кечын садак Юмым пелештеныт. Тачысе илышыштат 32 идалыкан кечышотым тӱшка калык дене кузерак палемдаш? Тидын нерген шонкален, 2021 ийыште икымше гана марий Йӱштӧ Кугызан илемыштыже эртараш темлышна. Шонымаш дене Мер Каҥаш, Шернур районысо мер актив, «Марий кумалтыш» общине кумылын келшышт. Район администрацият тореш лийын огыл. Тыге тунам пошкудо У Торъял меръеҥ-влак дене пырля, пӱртӱс ылыжме пагытым чапландарен, келшымаш вашлиймашым эртарышна.
А 2023 ийыште тиде амал денак Марий Турек районысо «Ошмарий-Чимарий», республикысе «Саскавий» ӱдырамаш ушем, Марий калыкле конгресс да тыгак район администраций гычат рӱж погынен мийышт. Кок ийынжат онаеҥ-влак Юмым, Кече Авам, Пӱртӱс ылыжме пагытым чапландарышт. Тидын годым калыкыштына улшо эше ик йӱлам — «Киндым вашталтымаш» йӱламат шуктымо.
Ӱмаштат моткоч ямдылалтме, но элыштына лийше теракт чаракым ыштыш. Ме тунам Россий калык дене пырля ойгырышна.
Кукнур ден Унчо ончыко ончат
А кодшо шуматкечын, 22 мартыште, ты пайремым марий Йӱштӧ Кугызан илемыштыже ынде кумшо гана эртарыме. Могай волгыдо да чоным ырыктыше вашлиймаш!
Кукнур кундемыш Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин, Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общинын тӱҥ онаеҥже Юрий Тушнурцев, шке калык йӱлам, шот-ратым кучен илыше Морко район Унчо вел гыч уна-влак — нунын коклаште Унчо ял шотан илем администраций вуйлатыше Иван Евсеев, «Передовик» ялозанлык вуйлатыше, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше Юрий Игнатьев, школ директор Андрей Григорьев, верысе «Марий кумалтыш» общиным вуйлатыше, онаеҥ Анатолий Яковлев, Шлань тӱвыра пӧрт пеленысе «Эр кече» ансамбль, ты кундемын шочшыжо МарНИИЯЛИ директор Людмила Григорьева толыныт, тыгак Йошкар-Ола гыч Мер Каҥаш, Шернур землячестве, «Саскавий» ӱдырамаш ушем деч мийыше делегаций пайремлан у кӱкшытыш нӧлталташ полшышт. Да, мутат уке, Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын онаеҥже-влак, унам вашлийше тӱвыра пашаеҥ-шамыч кугезе йӱлам шуктен, жаплен илыме волгыдо кумылышт дене ты кече тӱвыргын эртыже манын тыршеныт.
Унаже-влакым эрденак Кукнур школ кудывечыште Шернур район администрацийын тӱвыра пӧлкажым вуйлатыше Ирина Казанцева, муниципал образованийым вуйлатыше Валентина Таникеева, верысе ял шотан илемын вуйлатышыже-влакк Людмила Алмаматова ден Леонид Долгушев саламлен вашлийыныт. Пеледыш пайремлан негызым пыштыше педагог да сотемдарче Александр Федорович Конаковлан вуйым савыме деч вара школ тоштерыште экскурсий лийын. Тушто кажне пашажым чон вошт колтен, шке вий дене чумырен ыштыме. Ик эн ойыртемалтшыже — марий йӱлалалан пӧлеклалтше пӧлем. Чумбылат курыкышто эртыше кумалтыш дене кылдалтше стенд ты верлан куатым ешара. Садланак тоштер эсогыл тунемше-влакын ик эн йӧратыме верышкышт савырнен.
Киндым вашталтыме йӱла
Калыкнан эше вес ойыртемалтше йӱлаже уло. Лийже тиде шочмо кече, сӱан, узыпкам пукшымаш… Марий эреак кинде дене тарвана. Тудым тӱрлын маныт — чес, костенеч (коснече), йокма… Но тӱҥжӧ — кинде. Суртозажат кинде дене толшым кинде денак ужатен колта. Тудыжым вара мӧҥгыштышт Юмылан, сайын коштын савырнымылан тауштен, пелештен авызлат. Шке коклаште «киндым вашталтена» маныт.
Унала коштмо, ик ӱстелтӧрыштӧ Юмым пелештен, чесым авызлыме икте-весе коклаште ваш умылымашым, родо-тукым кылым пеҥгыдемда, перкелыкым ешара. Тыгай шонымаш денак марий йӱштӧ Кугызан илемыштыже кече ден йӱд иктӧр шогымо пагытым палемдымашке ты йӱлам пуртымо. Илем капка ончылно Кукнур вел уна муро дене вашлийыч. А вара тичмаш мелна кышыл, салмамуно, тауара дене чеверланыше ӱстелтӧрыш ӱжыч.
Районысо общинын тӱҥ онаеҥже Вячеслав Мамаев келге шонымашан, куатан пелештыме мутшо мыланна кӧргӧ вийым ешарен. Илем кумдыкышто пайрем программе гӱжлен — Теле Ава, Шошо, Йӱштӧ Кугыза, Маска, Шурмаҥше… Шернур кундемысе тӱвыра аланыште тыршыше-влак республикысе Марий тӱвыра рӱдер дене пырля ончыктымо концерт жапыште куан дене авалталтше калык йыр куштымашке лектын.
Кинде дене (шке вел кочкышым — палышым — конденыт) толшо уна-влакын мӧҥгӧ велке тарванымышт деч ончыч республикысе Юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже тӱшка калык ончылно Юмым пелештымыже, ты пайремын куатше нерген ойлымыжо сугыньлымо мут дене иктак. Александр Иванович Йӱштӧ Кугызан илемыштыже кече ден йӱд иктӧр шогымо пагытым кажне ийынак эртараш темлыш.
Вияш ой
Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Иванович Таныгин :
Кажне идалыкше янлыкын, кайыкын, копшаҥгын шырт (образ) вийыштым ончыкта. Шырт вийже дене Ош Кечын мланде ӱмбаке колтымо вийжым туштен каласыме. Кечын, Тылзын, Шӱдырын вийышт илян-шамычлан илашышт шке шотан шӱлышым, койышым пуэн шогат. Мутлан, пӱчӧ, шордо, гепард ий-влак чулымлыкым, бобр, барсук, эҥыремыш пашаче кумылым, озанлык кучышым шочыктат. Кишке идалык — вашталтмашым. Молан тидыже калыклан кӱлын? Мом ыштышашым, мом да кунар ӱдышашым, кунамже шып вучен шинчышашым, чолгалыкым ончыктышашым палаш. Икманаш, акрет годым калыкна Ош Кугу Юмын йӱла дене кылдалтше вий пӧрдем дене пайдаланен моштен. Тиде шотым меат палышаш улына.
Светлана Пехметова.
Светлана Пехметован фотожо.
