Марий тӱня
КЕЛШЫМАШ КЫЛ – КУМЫЛ ШОНАНПЫЛ
23–24 июньышто Башкортостан Республикыште марий тӱвыра кече-влак эртеныт
Кажне гана корныш лекме годым ушыштем Йыван Кырлян почеламут корнылажым изиш вашталтен ойлем: «Эй, покталте, эй, изай, – корно чапле, имне сай!..» Тиде гана кужу корно Пошкырт мландыш наҥгайыш. (Кеч ик палыме да пагалыме марий журналист ойла: «Пошкырт мланде», «пошкырт марий», «пошкырт» манме умылымаш уке» манеш, но мый тиде мутым кучылтам; ме тидлан тунемын улына, вет марла возымаште тудым ме шонен луктын огынал, а мемнан деч ятыр ончычак кучылташ тӱҥалме. – Г.С.). Тыште кок кече жапыште марий тӱвыра кече-влак рӱж эртышт. Делегацийым вуйлатыше, Республикысе марий тӱвыра рӱдерын директоржо Н.Пушкинан ойлымыж почеш, нине кече-влакым эртараш Российысе марий-влакын федерал калыкле-тӱвыра автономийышт (вуйлатышыже Л.Н.Яковлева) Россий Федерацийысе калык-влакын пашашт шотышто федерал агентстве деч лӱмын грантым налын. Ӱмаште, мутлан, тыгай грант почеш Алтайыште илыше марий-влак деке миен коштмо, тыгак марий тӱвыра кече-влакым эртарыме…
«Имньына», Республикысе калык усталык рӱдерын автобусшо, выжге гына чымыкта. Тушто «Марий памаш» фольклорно-этнографический ансамбльын артистше-влак, писатель-влак А.Тулай ден Г.Ояр, Марий тӱвыра рӱдерын пашаеҥже С.Карпов, «Сото вий» мурышо группо – Э.Петрова ден С.Яндукова, администратор Т.Степанова улыт. Делегацийым, ойлышым, Н.Пушкина вуйлатен.
Корно кужу. Эрдене Йошкар-Ола гыч кандаш шагатлан тарваныме гын, куд шагат кас шушаш годым автобусна эшеат пошкудо Татарстан мландыштак кудалеш. Ме палена: пошкудо республик – пеш серыпле регион, тудын корныж дене кудалме годымат тидым пеш раш шижат. Корно мотор. Тудым кумдаҥдат. «М-7 «Волга» федерал трассе ончыкыжым пеш лопка лийшаш.
Ятыр кас лиймеке, Пошкырт кундемысе Мишкан районын «капкаж» деке толын шуна. Тыште «капка» мутым образ семын кучылтам гынат, эрвел марий манмыла, прамаят умылаш лиеш: корно воктен район нерген увертарыше сӧрал меҥгым изирак капка семынак келыштареныт, пагалыме уна-влакым тышеч пуртен вашлийыт. Мемнам тиде капка воктен ты кечын шагал огыл вучашышт логалын гынат, ваш ужмеке, кужу корнысо чыла нойымаш мондалте. Мишкан район администраций вуйлатышын икымше алмаштышыже Л.Александрова ден тӱвыра пӧлка вуйлатыше Р.Плотников шокшо мутым каласышт, эрвелмарий родына-влак, йӱла почеш, кинде-шинчалым авызлаш темлышт, вашлийше да толшо-влак пыртак кушталтен-муралтенат нальыч. Но кужун шогылташ жап чӱдӧ – пелйӱдат эрталтен. Чылаланат каналтыман, вет эрла да кумышто шыгыр кече-влак: ятыр тургым, тыгодымак пеш куанле тат-влак вучат…
* * *
Башкортостан Республикыште эн «марий» район – тиде Мишкан. Финн-угор тӱняштат тудо палыме. Теве 2020 ийыште Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдержылан тиде селам ойырымо ыле. Тидым сулымаш Марий Элысе Морко вел Унчо села дечын кусныш. Арамлан огыл кызытат марий тӱвыра кече-влак 23 июньышто Мишкан селаште, тысе марий историй-тӱвыра рӱдерыште почылто. Тиде рӱдер Уфа олаште улшо Калык келшымаш пӧртын филиалжылан шотлалтеш. Тудын пашажым рӱдерын тӱҥ специалистше А.Ибулаев виктара. Алексей Васильевич палемдыш: Пошкырт кундемыште тыгай рӱдер-влак эше улыт, но Башкортостан Республикын правительствыже эн ончыч Мишканысе марий рӱдерым чаплын олмыктен шындаш оксам ойырен. Чынак, оралте тӱжвачынат, кӧргӧ гычынат кумылым савыра. А.Ибулаев уна-влакым ондак рӱдер дене, тудын шуктен шогымо пашаж дене кумданрак палдарыш, тоштерым ончыктен кошто да каласкалыш. Тоштер поян, шуко экспозиций, ожнысо да таче кече дене кылдалтше ятыр материал уло. Пашаже кызытсе жапын йодмо технологий дене виктаралтеш. Тыште мом пален налаш шонет, шукыжо интерактив манме йӧн дене колыштшылан ончыкталтеш, ӱстембалнысе але пырдыжысе сенсорный манме пультым гына темдышт.
Мишкан район – тӱҥ шотышто марий район, тыште илыше калык гыч шымле процентше – марий. (Мут толмашеш – республик мучко кызыт 85 тӱжем марий ила, а иктаж кумло ий ожно 105 тӱжем лийын). Тысе калыкат, пӱтынь эл семынак, тыныс пашаштат, сӧй пасуштат патырлыкым ончыктен да ончыкта. Мутлан, Кугу Отечественный сар годым район гыч вич еҥ Совет Союз Герой лӱмым сулен. Афган сар годымат рвезе салтак-влак тушто кредалыныт, кум еҥ нӧргӧ илышыжым пуэн. А теве кызыт специальный военный операций манме каен шогымаште таче кечылан лу салтак сӧй пасуэш вуйжым пыштен…
Марий тӱвыра кече-влак Мишканыште Россий Федерацийын сулло, Марий Элын калык художникше Иван Ямбердовын радынаже-влакым палдарыме дене почылто. Иван Михайлович шкежат тыште кугун пагалыме уна ыле, вет выставкышкыже тудо лачак Мишкан дене кылдалтше сӱретше-влакым ончыкташ луктын. Икмыняр ий ожно тышке сӱретче-влак погыненыт улмаш да села воктене плэнерым (пӱртӱсыштӧ сӱретлымаш) эртареныт. И.Ямбердов нине сӱрет-влакым лачак тыште возен. Тыште портрет-влакат, пейзажат улыт. Ончаш толшо-влак кажне еҥжымат, Мишкан воктенысе ончыктымо чыла пӱртӱс лукшымат сайын палат, сандене мастар художникын паша саскаже нунылан лишыл да шерге. Тыгак палемдышт выставкыш толшо-влакат.
Сӱрет выставкым почмо деч вара марий историй-тӱвыра рӱдерыштак «Калык йӱлам да кӧргӧ чон поянлыкым арален шогымаште калыкле-тӱвыра автономий-влакын рольышт» теме дене «йыргешке ӱстел» эртыш. Кечывал деч вара Иван Ямбердов йоча да чыла кумылан-влаклан сӱретлен моштымо дене мастер-классым пуыш. Кок шагат жапыште тудын йыр мӱкшла пӱтырненыт ыле, кугу мастарын ончыктымыжо да каласкалымыже нунылан пеш пайдале лийын. Тыгаяк пайдам пуэн, шонем, калык мурымаш да куштымаш дене С.Яндукова ден Э.Петрован эртарыме мастер-классышт.
Мишкан селасе книгагудыштат вашлиймаш пеш шокшын да сай лектыш дене эртыш. Тышке литератор-влак А.Тулай (Мишканыштак шочын-кушкын) ден Г.Ояр, тыгак «Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжо, Мишкан мландынак шочшыжо А.Абдулов толыныт ыле. Погынышо-влак уна-влакын шочмо сылнымутна, шкеныштын серыме пашашт, марий журналистике нерген каласкалымыштым кумылын колыштыныт, ятыр йодышым пуэныт, вашмутым налыныт.
А кастене рӱдерын сценыштыже «Марий памаш» ансамбль чапле концертым ончыктыш. Мутат уке, эн ылыжтарыше мурсем йоҥгалтме годым ончаш толшо калык кокла гычат, шукын лектын, кап-кылыштым лывыртышт.
Эрлашыжым эрдене корно Калтасаш шуйналте. Тыште «Ший кандыра» калык куштымашым ончыктымаште регион-влак кокласе фестиваль-конкурс эртаралтын. Ушештарем, тудо икымше гана 2011 ийыште лийын, тений ынде индешымше гана тӱжем дене калыкым погыш. Ты гана 30 коллектив усталык койышыжым ончыктыш. Лудшо-влак ынде палат: Йошкар-Ола гыч мийыше «Марий памаш» фольклор-этнографий ансамбль (вуйлатышыже М. Соловьёва) «Гран-при» манмым налын, уста, марий калыкын тӱвыра койышыжым почын пуымаште кугу кӱкшытан улмыжым эше ик гана рашемден пеҥгыдемдыш.
Мый икмыняр ий ожно икымше гана тиде фестиваль-конкурсым ончаш логалмекем, моткоч сай чон волгыдылыкым, куан кумылым налынам ыле. Шарнем, Калтасан рӱдӧ площадьыштыже тӱжем дене калык, оҥгыш шогалын, «кандырам» пуныш. Каваште йыр кече шыратен онча, но лач куштышо-влак ӱмбалне изирак пыл уло да йӱр выжгыкта, пуйто куштымашеш пӱжалт-шокшештше-влакым изишак южтара…
Кече онча, йӱр йӱреш –
«Маска ӱдырым налеш».
Калтаса села покшелне
«Ший кандыра» пуналтеш.
Выжгыкталын йӱр тек йӱржӧ, –
Ончалеш вет кечыжат.
«Ший кандыран» ок кой тӱржӧ,
Огеш кой мучашыжат.
Тавалталыт рвезе-шоҥго –
Пеш кугу пашам ыштат:
Калык келшымашын оҥгым
Тыште пышкемден кылдат.
Нимогай вий ден от рудо
Тиде оҥгым, товатат!
Калтаса, татулык рӱдӧ
Таче тые лийынат.
Кеч моштет ма, кеч от мошто –
Ушны-ян, йолташ, тыят:
Йолет дене таве, роштко
Да такмак ден вӱдылалт.
Совым кырат уна-шамыч.
Генерал, Россий Герой,
Мутым нале ялт умшам гыч:
«Кертыт марий-влак, ой-ой!»
Ваш нигӧ нимом ок терге,
Ик ешла куштат-мурат.
Лие шӧртньӧ дечын шерге
Мыланна «Ший кандырат»!
…Сем йӱк чарныш трук, шырпештын,
Лыплана «Ший кандыра».
Но эше кужун, шокшештын,
Чонжым калык кандара.
Ший йӱрат тавен эртале,
Угыч кече лекте – сай…
Оҥ тич кумыл ташлыш – тау,
Тау тылат, Калтаса!
Почеламутышто шонен лукмо нимат уке. Россий Герой нерген ушештарышым. Тыште тунамсе пайремын унаже, Калтаса районысо руш ялеш шочын кушшо, сарзе паша дене илышыжым кылдыше Александр Иванович Панфилов нерген ойленам. Тудо генерал-майор, Российын Геройжо… Тунам пагалыме уна семын эше Уфа гыч тале спортсмен, биатлон дене тӱнян чемпионжо Антон Бибиков лийын ыле. Марий-влакын усталыкышт нунылан пеш келшен…
А 24 июньышто «Ший кандыра» гыч «Марий памашым» Мишкан районысо эше кум марий ялыште вученыт. Чорай ден Монар яллаште сылне концертым ончыктымек (тыгодым «Ший кандыраште» выступатлымыштымат шотыш налза), артист-влакын вийыштат лунчырген, манаш лиеш. Но нуным эше ик ялыште – Арзаматыште – чот вученыт. Арзамат калык ты кечын шке ял пайремжым палемден – тудлан 300 ий темын. Кечыгут тыште пайрем юарлен, а пытартыш точко семын лачак «Марий памаш» ансамбльын концертшым вученыт. Да калыкын кумылжо кодын огыл! Концерт лач латкок шагат йӱдым тӱҥале. Калык шаланен каен огыл, Йошкар-Ола гыч уна-влакым ужмыжо шуын. Молгунамсылак чапле концерт ик шагатат пелылан йӱдым, але эр велеш маншаш, гына пытыш. Но тылеч варат, шокшын чеверласен кайыме годым, ме ужна: самырык-влак эше дискотеке манмым тӱҥалыныт. Тугеже лектеш: Арзамат ял пайрем ик сутка гӱжлен шоген…
Ну, а мемнан корно эрлашыжым мӧҥгӧ – Йошкар-Ола могырыш – шуйналте. Башкортостан Республикыште марий тӱвыра кече-влак пеш сай шарнымашым кодышт.
…Виче дек эре толам –
Йогымыжым йӧратем.
Тендан дек эре толам –
Кумылдажым йӧратем!
Геннадий САБАНЦЕВ
Снимкылаште: Мишканысе марий историй-тӱвыра рӱдер ончылно; И.Ямбердовын выставкыжым почмаш да тудын мастер-классше; А.Тулай, О.Третьяков (Российысе марий-влак ФНКА совет вуйлатышын алмаштышыже), В.Сабиров (Мишкан муниципал район совет председатель), А.Абдулов, Г.Ояр – книгагудышто вашлиймаш годым; Калтасаште «Ший кандыра» фестиваль-конкурсым почмо годым; погынышо калык «кандырам» кушта; пайрем сий; «Гран-прим» налше «Марий памаш» ансамбль; Арзамат яллан 300 ий темме лӱмеш пайремыш толшым вашлийыт.
А.Абдуловын да Марий тӱвыра рӱдерын сайтше гыч налме фото
